πρώτη δημοσίευση 26.1.2021
 |
| ο μητροπολίτης Δράμας κ.κ. Παύλος / διακρίνω επίσης και ένα πρώτο μου ξάδελφο |
Εισήγηση Θωμά Αλεξιάδη - 3η συνέχεια
Από τα τέλη του 1920 ο κεμαλικός στρατός πραγματοποιούσε συστηματικές επιθέσεις στα βουνά της Αμισού και Ευπατορίας (Έρπαα) εναντίον των ανταρτών. Οι Κεμαλικοί είχαν αναθαρρήσει και ξεκινούσαν τον τελευταίο γύρο, για να κλείσουν την υπόθεση με τους Ποντίους και το Ποντιακό Ζήτημα. Είχαν αρχίσει την επιχείρηση εξόντωσης πρώτα των ανταρτών και των γυναικόπαιδων, που είχαν καταφύγει στα βουνά, για να μην έχουν καμία ελπίδα διαφυγής εκεί οι πληθυσμοί των αστικών περιοχών και των χωριών του κάμπου. Ξεκινούσε ο χειρότερος κύκλος διώξεων εναντίον των Ελλήνων του Πόντου, με το πρόσχημα του Ποντιακού Ζητήματος, ενώ δεν είχε παρατηρηθεί καμία στασιαστική κίνηση ή επαναστατική ενέργεια.
Από τον Ιανουάριο του 1921 και μέχρι τον Ιανουάριο του 1923 οι αντάρτες του Πόντου συγκρούστηκαν επανειλημμένα με τον κεμαλικό στρατό και τους Τσέτες α. Στην ευρύτερη περιοχή Ευπατορίας (Έρπαα) – Ευδοκιάδος (Τοκάτης) – Αμασείας, στο Εντίκπουναρ, Τόπτσαμ, Τάζλου, Τελικλίτας, Τέκτας, Γενίκολ, Τσαλούτσα, Εγμελέρ, Ασάρκαγια, Ταμπούλ, Ίσκιλι, Περίκαλαν, Σαρίταρλα, Μπέγιαλαν, Κούρταλαν, Γουίταλαν, Γιαϊλατσούκ, Τσάνπολατ, Σίρτσαλι, Χισάρμπογαζι, Πασαλάν, Ποχλούτερε, Γούρταλαν, Κισάλαν και Χιζιρλού. β. Στην ευρύτερη περιοχή της Πάφρας, στο Νεπιέν, Γιούνταγ, Κίζκαλεσι, Κιρενλούπελ, Σιχλίχ, Καπούκαγια, Κωστάνουσαγι, Τεβρέτ, Γαγιανίνπασι, Χορόζοο, Τσιρλαχλά, Κιουρλένταμι, Φενέρτας, Γαπάτογκελ, Ούτσπουαρ, Καπούκαγια, Κιζίλγκιολ, Γουρούκοκτσε, Μαησλού, Καράπουναρ, Κούσποκου, Ντερέκιοϊ, Καράτεπε, Τζαβάλκαγια, Ποπίνογλου, Τέλουτσου, Σόβουτσα, Τσορτουλούκ, Τσάικουνεγι, Καρλήκ, Πουγάζκολου, Τακαλίκγκιολ και Κούζκολετ. γ. Στην ευρύτερη περιοχή της Αμισού, στο Αγιούτεπε, Σαλτούχ, Τσιγκίροϊμα, Καρίπογλου, Καμάντεπεσι, Ματέν Οϊμαγί, Τσιμενλί, Αλάνκιοϊ, Τσάμαλαν, Τεχνελίκ, Καράπερτσιν και Καβάκ. δ. Στην περιοχή της Λαοδίκειας, στο Τσοπούτερεσι και Άκνταγ ε. Στο Σεϊτάντερεσι του Μεταλλείου Σιμ. στ. Στην περιοχή της Σάντας, στο Χαρατσάντων, Κοχρακόλιθο, Τερζάντων και Κάτρα. ζ. Στο Χότσογλου της Γαλίαινας, ενώ οι αντάρτες επιτέθηκαν εναντίων των Κεμαλικών και των Τσετών που είχαν καταντήσει μάστιγα για τους κατοίκους της περιοχής στο Σοχούτας, Πινετσεκλέρ και Σεχρί της Ευπατορίας (Έρπαα), στο Σαρπούν, Μπόζκισρακ (Κόζχιστραχ), Ουσάκτσαμ, Τέβαλαν, Γαράκουτουκ, Ορταχλάρ, Τσαγσούρ, της Πάφρας και Τεκέκιοϊ της Θεμίσκυρας[1].
Είναι πολύ σημαντικό να τονιστεί ότι σε δύο περιπτώσεις οι αντάρτες του Πόντου επιχείρησαν να ενωθούν με τον ελληνικό στρατό στο μέτωπο της Μικράς Ασίας:
α. Στις 14 Αυγούστου 1921 οι αγωνιστές της Ευπατορίας (Έρπαα), που από τις 7 Ιουλίου τους επιτίθετο ο στρατηγός Λίβαπασα και βρίσκονταν στα όρια της απελπισίας, αποφάσισαν να στείλουν δύο ομάδες των εννέα ανδρών για να συναντήσουν τον ελληνικό στρατό στον Σαγγάριο και να ζητήσουν βοήθεια, πριν κατασφαγούν από τους 10.000 Κεμαλικούς οι γυναίκες, τα παιδιά, οι γέροντες και οι ανήμποροι. Οι αγωνιστές συναντήθηκαν με τον αρχιστράτηγο Παπούλα στις 21 Αυγούστου, στο Ιλνάρ Κατρανζί. Του ζήτησαν βοήθεια για τη σωτηρία των αμάχων και την εν συνεχεία ένταξή τους στον ελληνικό στρατό. Μετά από τριήμερη παραμονή, οι αγωνιστές του παρέδωσαν 3.960 χρυσές λίρες και αποχώρησαν, γιατί ο αρχιστράτηγος δήλωσε αναρμόδιος για το θέμα και τους υποσχέθηκε ότι θα διαβίβαζε το αίτημά τους στην ελληνική κυβέρνηση[2].
β. Στις 6 Ιανουαρίου του 1921, την ημέρα των Θεοφανείων, μετά από πρόσκληση του επισκόπου της Πάφρας Ευθύμιου Αγριτέλη, οι ονομαστοί καπετάνιοι της Πάφρας συγκεντρώθηκαν στην επισκοπική εκκλησία της Αγίας Μαρίνας στην Πάφρα. Ο επίσκοπος σκόπευε να αποστείλει ένα σώμα ενόπλων με ικανό αρχηγό, για να ενωθεί με τον ελληνικό στρατό. Το σχέδιο ναυάγησε, γιατί στις 22 Ιανουαρίου ο επίσκοπος συνελήφθη και οδηγήθηκε στις φυλακές της Αμάσειας. Τον Μάιο του 1922, μετά την ανακωχή του Μουσταφά Κεμάλ με τους αντάρτες, ο αρχικαπετάνιος Κυριάκος Παπαδόπουλος αποφάσισε να υλοποιήσει το σχέδιο του επισκόπου της Πάφρας Ευθύμιου Αγριτέλη για επαφή με τον ελληνικό στρατό. Όλοι γνώριζαν ότι η ενέργεια αυτή αποτελούσε μια πορεία αυτοκτονίας. Ο όρκος όμως που είχαν δώσει στον επίσκοπό τους Ευθύμιο Αγριτέλη ήταν ιερός. Συγκεντρώθηκαν συνολικά 500-600 αντάρτες. Η απόφαση για τη διευκόλυνση της προέλασης του ελληνικού στρατού και η δημιουργία αντιπερισπασμού, κατά του κεμαλικού στρατού, οδηγούνταν προς την υλοποίησή της. Μετά από πολυήμερη νυχτερινή πορεία αφίχθησαν στο Σιρκετσί, όπου υπήρχαν Άγγλοι. Ένας Άγγλος αξιωματικός εξήγησε στον αρχικαπετάνιο Κυριάκο Παπαδόπουλο ότι οι μάχες διεξάγονταν μακριά από το μέρος εκείνο, αλλά προθυμοποιήθηκε να του υποδείξει το δρομολόγιο, για να έρθει σε επαφή με τον ελληνικό στρατό. Ο αρχικαπετάνιος, χωρίς να γνωρίζει ότι ο Άγγλος τον εξαπάτησε και τον κατέδωσε στους Κεμαλικούς, ξεκίνησε από το Σιρκετσί και κατευθύνθηκε προς μια περιοχή που ονομαζόταν Κόγκορι-Κάνκορι. Μετά από διήμερη πορεία, η δύναμη των ανταρτών εισήλθε σε ένα στενό και βαθύ φαράγγι. Για την ολοκλήρωση του σχεδίου τους, είχε απομείνει μόνο η ανηφορική πλευρά του βουνού. Μόλις το σώμα εισήλθε στη χαράδρα, σε μήκος ενός χιλιομέτρου περίπου, έπεσε σε ενέδρα εκατοντάδων στρατιωτών, οι οποίοι, χωρίς καμία προειδοποίηση, άνοιξαν πυρ εναντίον των ανταρτών με πολυβόλα και μυδράλια, κατά κυριολεξία θερίζοντάς τους. Μετά το πρώτο ξάφνιασμα οι Κεμαλικοί με έντονες φωνές απαιτούσαν την παράδοση των ανταρτών. Τελικά, συνολικά διασώθηκαν 80-100 αντάρτες, ενώ όλοι οι υπόλοιποι είχαν κατασφαγεί[3]. Οι Άγγλοι διπλωμάτες, θεωρητικά φίλοι και σύμμαχοι των Ελλήνων, κατέδιδαν στον Μουσταφά Κεμάλ όλα τα μυστικά σχέδια των Ελλήνων στρατηγών και της μυστικής ελληνικής εξωτερικής πολιτικής στο μέτωπο της Μικράς Ασίας. Η ανάγκη να προσεταιριστούν τον Μουσταφά Κεμάλ ήταν επιτακτική, όσο ποτέ άλλοτε, γιατί η φιλοβασιλική ελληνική κυβέρνηση δεν ήταν ικανή να διασφαλίσει τα συμφέροντα της Αγγλίας στη Μικρά Ασία. Η επική αυτή πορεία του αρχικαπετάνιου Κυριάκου Παπαδόπουλου είναι κορυφαία ενέργεια των ανταρτών του Πόντου, που τιμά την ιστορία του ελληνικού Έθνους.
Το πλέον συμπαγές, αλλά και μεγαλύτερο κίνημα της αντίστασης εκδηλώθηκε στο δυτικότερο τμήμα του Πόντου, και πιο συγκεκριμένα στις περιοχές Πάφρας-Θέρμες Φαζημονιτών (Κάβζα) – Ανδράπων (Βεζύρκιοπρου), Αμισού, Ευπατορίας (Έρπαα) – Αμασείας – Νεοκαισαρείας – Ευδοκιάδος (Τοκάτης). Στη Διοίκηση Τραπεζούντος αναπτύχθηκε σπουδαίο αντιστασιακό κίνημα μόνον στην περιοχή της Σάντας.
Στην ευρύτερη περιοχή της Πάφρας, μαζί με τις όμορες περιοχές Θέρμες Φαζημονιτών (Κάβζα) και Ανδράπων (Βεζύρκιοπρου), αδιαμφισβήτητος αρχηγός των αγωνιστών, μία στρατιωτική ιδιοφυία, ήταν ο Αντώνιος Χατζηελευθερίου. Κατά ομολογία του μητροπολίτη Γερμανού Καραβαγγέλη ήταν ο κορυφαίος του αντιστασιακού αγώνα. Μετά τον θάνατό του τον διαδέχτηκε ο Κυριάκος Παπαδόπουλος. Εξίσου σπουδαίοι καπετάνιοι ήταν οι: Βασίλειος Τσαουσίδης, Ιπποκράτης Δεδέογλου, Νικόλαος Καρασαββίδης, Συμεών Αλεξιάδης-Σταυρίδης, Ιωάννης Καβακλόγλου, Αντύπας Καρυπίδης, Παναγιώτης Χατζηθεοδωρίδης, Αλέκος Άκτεκελης, Γεώργιος Απανοζίδης, Σταύρος Κυριακίδης (Τσοραχλής), Δημοσθένης Ουζουνίδης, Γεώργιος Σαρουτσίδης, Αναστάσιος Τσαβλακίδης, Ιωσήφ Τομπάκογλου, Σάββας Ταστσόγλου, Ιορδάνης Παπαδόπουλος, Χαράλαμπος Τουτουντζής, Σολομών Αναστασιάδης, Κωνσταντίνος Τσαούσης και ένα μεγάλο πλήθος καπεταναίων και ανώνυμων αγωνιστών. Ο συνολικός αριθμός των αγωνιστών στην περιφέρεια Πάφρας υπολογίζεται σε 480 κατά τη νεοτουρκική περίοδο, ενώ κατά την κεμαλική περίοδο μαζί με τους αγωνιστές της Αμισού σε 6.000, από τους οποίους οι περισσότεροι δεν ήταν οπλισμένοι και βρίσκονταν στο όρος Νεπιέν της Πάφρας[4]. Οι πληροφορίες είναι ανακριβείς για τη νεοτουρκική περίοδο, γιατί δεν συμπεριλαμβάνονται πολλοί σπουδαίοι καπετάνιοι.
Στην περιοχή της Αμισού γενικός αρχηγός των αγωνιστών ήταν ο γενναίος, μία ακόμη στρατιωτική ιδιοφυία, Στυλιανός Κοσμίδης, κατά ομολογία και του μητροπολίτη Γερμανού Καραβαγγέλη. Εξίσου παλιοί και γενναίοι αρχηγοί ήταν ο Δημήτρης Χαραλαμπίδης, ο Βασίλειος Ανθόπουλος με καταγωγή από το Κιζίκ της Σεβάστειας, ο Αιμίλιος Κατόγλου, ο Παντελής Αναστασιάδης, ο ατρόμητος δελη-Λάζαρος Παπαδόπουλος. Στην περιοχή του Ματέν ο Ελευθέριος Τσακίρης (Γαλιόν), ο Γεώργιος Τσακίρης, ο Παπούλας, ο χατζη-Χρήστος Αμπατζόγλου, ο Γεώργιος Τσαγκάλης, ο Παντελής Τσακίρης, ο Ιορδάνης Χασερής, ο Σταύρος Καμανλής, ο Γιάγκος Αμπατζής, ο Ονούφριος, ο Ηρακλής Τσαρσάμπαλης, ο Κώστας Παναγιωτίδης, ο Θεόδωρος Καρανταῒδης, ο Γιάγκος Καραπαντελίδης, ο Σάββας Βασιλειάδης, ο δελη-Γιάννης Καραϊσαρλίδης. Στην περιοχή της Λαοδικείας ο αδιαμφισβήτητος δελη-Σωκράτης. Στα ορεινά της Αμισού, από την περιοχή του Τσιγκίρ Οϊμά, ο παπα-Χαράλαμπος Παπαδόπουλος από το χωριό Ταγτσιλέρ, ο Λάζαρος Κυπιρτίδης από το Ποχτσάαρμουτ, ο Βασίλειος Ασλανίδης από το Κιρέζτεπε, ο Αγαθοκλής Παπαδόπουλος και πλήθος άλλων καπεταναίων με εξίσου σημαντική προσφορά, όπως και όλων των υπόλοιπων ανώνυμων αγωνιστών. Ο συνολικός αριθμός των αγωνιστών στην περιφέρεια Αμισού υπολογίζεται σε 2.480 κατά τη νεοτουρκική περίοδο, ενώ κατά την κεμαλική περίοδο μαζί με τους αγωνιστές της Πάφρας σε 6.000, από τους οποίους οι περισσότεροι δεν ήταν οπλισμένοι[5].
Στην ευρύτερη περιοχή της Ευπατορίας (Έρπαα), παρά το ότι το αντιστασιακό κίνημα αναπτύχθηκε από το 1916, διότι από το έτος αυτό άρχισαν οι λεηλασίες, οι κακοποιήσεις και οι φόνοι από τους λιποτάκτες και τους Οθωμανούς ληστές, αναπτύχθηκε ένας ανυπέρβλητος υπέρ βωμών και εστιών αγώνας, που ανέδειξε τη μεγάλη μορφή του πολέμαρχου Αναστάσιου Παπαδόπουλου, ο οποίος ταπείνωσε και ευτέλισε τον στρατηγό Λίβαπασα και τον στρατό του. Μαζί με αυτόν σπουδαίοι καπετάνιοι αναδείχτηκαν οι: Γεώργιος Μεγαλομύσταξ στο Τάζλου, Αναστάσιος Αράπογλου, Θεόφιλος Παπαευσταθίου, Μιχαήλ Τσακίρης, Μιχαήλ Κιλτσής, Καρακώτας, Τσέρτιγην, Αναστάσιος Μεγαλομάτης, Μελέτιος Παϊραχταρίδης, Πρόδρομος (Ποτόσης), Μιχαήλ Κουτσόγλου, Απόστολος Γελαστόπουλος, καπετάν Καίσαρας, Παύλος Τσαουσίδης, Νίκος Τσαουσίδης, Γεώργιος Τσεντίδης, Φώτιος Τσεντίδης, Φώτιος Γελαστόπουλος, Γεώργιος Ιωαννίδης, Δημήτριος Κεμερίδης, Παρασκευάς Μερτίογλου, Σάββας Ασλανίδης, ο Στάθης Πετρίδης, με παλαιότερο καπετάνιο της περιοχής τον Ιάκωβο Καρατελίδη, και πλήθος άλλων καπεταναίων και ανταρτών που κυμαίνονταν μεταξύ 1.200-2.000 αγωνιστών[6].
Ο μητροπολίτης Αμασείας και Αμισού Γερμανός Καραβαγγέλης υπολόγιζε τους αγωνιστές αντάρτες σε 20.000 ενόπλους, κάτι που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ο αριθμός 20.000-30.000 αποτελεί το συνολικό αριθμό ενόπλων, αόπλων και αμάχων στην περιοχή Αμισού-Πάφρας.
Στην περιοχή της Σάντας το αντάρτικο κίνημα αναπτύχθηκε μετά το 1917, από την ανάγκη αυτοπροστασίας τους από τους ένοπλους μουσουλμάνους χωρικούς που λήστευαν και λεηλατούσαν τα ελληνικά χωριά και κακοποιούσαν τους κατοίκους, με πρώτο καπετάνιο τον Ιωάννη Σπαθάρο και μετά τον θάνατό του τον αδιαμφισβήτητο αρχηγό Ευκλείδη Κουρτίδη και τον στενό συνεργάτη του Δαμιανό Τσιριπίδη. Άλλοι καπετάνιοι της Σάντας ήταν οι: Κωνσταντίνος Κουρτίδης, Ιωάννης Τριανταφυλλίδης, Ιωάννης Ζαχαριάδης, Ιωάννης Ορφανίδης, Αβραάμ Καλαϊτσίδης, Χρήστο Σεβαστίδης, συνολικά με 64 ενόπλους[7].
Μία περιοχή όπου αναπτύχθηκε τοπικό αντιστασιακό κίνημα ήταν και η περιοχή του Γκιουμούς Ματέν-Μεταλλείου Σιμ, με καπετάνιους τον Χαράλαμπο Κοντοβραχιονίδη, τον Ευάγγελο Ιωαννίδη και 100-150 ενόπλους. Οι ένοπλοι ήταν διηρημένοι σε ομάδες και δρούσαν μεμονωμένα, με τοπικούς αρχηγούς και μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις δρούσαν από κοινού[8].
Περιοχές όπου αναπτύχθηκε περιορισμένο αντιστασιακό κίνημα ήταν: α) Το Άκνταγ Ματέν-Τοχούζ με επικεφαλής τον Ευστάθιο Θεοδωρίδη και τον Κωνσταντίνο Αναστασιάδη ή Τσόλον, β) η Άτρα Αργυρούπολης με τον Ιορδάνη Τσαρουχωνέτα, γ) η Γαλίαινα με τον Ιωάννη Κιαγχίδη, με 30 ενόπλους (που κατά περίπτωση έφταναν τους 120), δ) τα Κοτύωρα με τον παπα-Παναγιώτη Μακρίδη και ε) τα Σούρμενα με τον Δημοσθένη Εφραιμίδη[9]. Όλοι αυτοί οι πολέμαρχοι, οι καπετάνιοι και οι αντάρτες ήταν οι τελευταίοι ακρίτες του Πόντου.
Στην περιοχή της Αμισού στα αντάρτικα σώματα συμπεριλαμβάνονταν 200 Αρμένιοι και 100 Κιρκάσιοι (Τσερκέζοι), ενώ στην ευρύτερη περιοχή της Ευπατορίας (Έρπαα) συμπεριλαμβάνονταν 170 Κιρκάσιοι (Τσερκέζοι), Αρμένιοι και άλλοι Οθωμανοί. Τα γυναικόπαιδα και οι άμαχοι στα βουνά της ευρύτερης περιοχής Πάφρας υπολογίζονται σε 10.000, στα βουνά της Αμισού σε άλλους τόσους, ενώ στην περιοχή Ευπατορίας (Έρπαα) – Νεοκαισάρειας – Ευδοκιάδος (Τοκάτης) – Αμασείας σε 14.000 αμάχους. Ο συνολικός αριθμός των καταφυγόντων στα βουνά του Πόντου ανερχόταν περίπου σε 50.000, από τους οποίους οι συντριπτικά περισσότεροι βρίσκονταν στην ανωτέρω περιοχή του δυτικού Πόντου. Από τον Νοέμβριο του 1921 μέχρι τον Απρίλιο του 1922 οι αγωνιστές του Πόντου με κινήσεις τακτικής απέφευγαν τη σύγκρουση με τον κεμαλικό στρατό, για να μπορούν να προστατεύουν και να διασώζουν τα ανυπεράσπιστα γυναικόπαιδα[10].
Οι περήφανοι αντάρτες σωτηρίας του Πόντου έσωσαν τις γυναίκες, τα παιδιά και τους γέροντες από τις κεμαλικές ορδές της βαρβαρότητας, των θηριωδιών, των ωμοτήτων, του ολέθρου και της ολοκληρωτικής καταστροφής, που είχε εξαπολύσει σε βάρος του Ελληνισμού ο Μουσταφά Κεμάλ, και τον υποχρέωσαν να συνθηκολογήσει μαζί τους και να υπογράψει ανακωχή.
Η πίστη στον Θεό, εν Χριστώ, των καπετάνιων, των ανδρών και των αμάχων ήταν μοναδική. Πριν από κάθε ειδική αποστολή, για τη σωτηρία ανδρών και γυναικόπαιδων από τον κεμαλικό στρατό και τους Τσέτες, ο ιερέας τελούσε παράκληση και οι λίγοι ανδρείοι μεταλάμβαναν των Αχράντων Μυστηρίων. Οι άνδρες, μετά την κάλυψή τους στις θέσεις μάχης, πάντα προσεύχονταν, ενώ οι ιερείς με τα γυναικόπαιδα τελούσαν παρακλήσεις στην Υπεραγία Θεοτόκο. Ήταν η μεγαλύτερη δύναμή τους.
Είναι αξιοσημείωτο και χρήζει ιδιαίτερης μνείας ότι πολλοί Οθωμανοί, κατά την καταγωγή Τσερκέζοι (Κιρκάσιοι), Κιζιλπάσηδες (Παυλικιανοί), Κιουρτσίδες (Γεωργιανοί), προστάτευαν τους καταδιωκόμενους Έλληνες φίλους τους και σε πολλές περιπτώσεις, ως ελέχθη, συμπολεμούσαν μαζί τους. Αυτά τα μεμονωμένα περιστατικά σημειώθηκαν σε ολόκληρη την έκταση του δυτικού τμήματος του Πόντου.
Το αντάρτικο υπήρξε η κορυφαία στιγμή της ελληνικής εθνικής αντίστασης στον Πόντο, γιατί δεν αποσκοπούσε στην εκδίωξη των μουσουλμάνων, ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής, αλλά στην προστασία των ελληνοχριστιανικών πληθυσμών τόσο κατά τη διάρκεια της νεοτουρκικής εθνικής εκκαθάρισης, όσο και της κεμαλικής. Ήταν ο αγώνας για το δικαίωμα των ελληνοχριστιανικών αυτόχθονων πληθυσμών να ζουν ειρηνικά, ισότιμα και ισόνομα με τις υπόλοιπες εθνότητες του τόπου τους.
Η ανδρεία, η αυτοθυσία, η παλληκαριά, η γενναιότητα και το ήθος των Ελλήνων αγωνιστών, τους κατατάσσουν στους ήρωες του Έθνους. Εκατό χρόνια μετά την εποποιία του 1821, οι Έλληνες του Πόντου ύψωσαν το ανάστημά τους, ξεπέρασαν τη μοίρα του ραγιά και αντιτάχθηκαν στα σχέδια εξολόθρευσής τους τόσο από τους Νεότουρκους όσο και από τους Κεμαλικούς. Είναι αξιοσημείωτο γεγονός ότι από τον διωκόμενο Ελληνισμό της Μικράς Ασίας μόνον στον Πόντο, και κυρίως στο δυτικό τμήμα του Πόντου, αντιστάθηκε ενεργά ο Ελληνισμός στη βαρβαρότητα. Χρήζει ιδιαίτερης μνείας η συμβολή των γυναικών στο δυτικότερο τμήμα του Πόντου, όπου οι γυναίκες ντυμένες με τη μαύρη αντάρτικη στολή και με τα παιδιά δεμένα στην πλάτη, θυσιάστηκαν για την τιμή και την αξιοπρέπειά τους, για το αγαθό της ελευθερίας, πολεμώντας εναντίον μιας πάνοπλης κρατικής μηχανής που τους αρνήθηκε το δικαίωμα να υπάρχουν.
Το αντάρτικο του Πόντου, η αντίσταση των Ελλήνων του Πόντου, κατά τη νεοτουρκική και κεμαλική εθνική εκκαθάριση, με καταγεγραμμένες πράξεις αυτοθυσίας και ηρωισμού, είναι η ένδοξη ιστορία του οικουμενικού Ελληνισμού, που τιμά, πλουτίζει και βαθαίνει την ιστορία του ελληνικού Έθνους. Η ελληνική πολιτεία έχει ηθικό χρέος να εντάξει την ιστορία των Ελλήνων του Πόντου στα σχολικά εγχειρίδια, για να διδάσκεται και να παραδίδεται στις νεότερες γενιές αυτούσια και ανόθευτη, αληθινή. Είναι ένα χρέος που τη βαραίνει, γιατί στερεί από τα χιλιάδες θύματα τη στοιχειώδη ηθική δικαίωση, και γιατί ιστορία είναι η γνώση του παρελθόντος, είναι η αναζήτηση της αλήθειας. Οφείλουμε να ερμηνεύσουμε τα γεγονότα, για να αντιληφθούμε τι συμβαίνει μέχρι σήμερα και γιατί συμβαίνει, και, ακόμη περισσότερο, να οικοδομήσουμε ένα καλύτερο μέλλον για τις γενιές που έρχονται.
Αρχειακές πηγές
Α.Ε.Π.Μ., Επιτροπεία Ποντίων Ελλήνων Κωνσταντινουπόλεως, 28.01.1920, Αθήνα. Α.Ε.Π.Μ., Επιτροπεία Ποντίων Ελλήνων Κωνσταντινουπόλεως, 23.02.1920, Αβντάν Αμισού.
A.Υ.E., 1911, Β/55, α.π. 367/23.08.1911, υποπρόξενος Αμισού προς Υπουργείο Εξωτερικών.
A.Y.E., K.Y., 1917, Β΄35, 38, 45, 59, 41/08.06.1914, Αμισός.
A.Y.E., K.Y., 1917, Β΄35, 38, 45, 59, 1677/05.07.1914, Αμισός.
Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1920, Α/5/VI (14-15), 10032/21.06.1920, Κωνσταντινούπολη.
Α.Υ.Ε., Κ. Υ., Φ. 1923, α.α.κ., 11.06.1921, Κωνσταντινούπολη.
Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1921, Α/5/VI(5), αρ. εμπ. πρωτ. 9604, Κωνσταντινούπολη, 21.08.1921.
Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1921, Α/5/VI(17), αρ. εμπ. πρωτ. 1312, Αδριανούπολη 28/11.10.1921.
Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1921, Α/5/VI(17), αρ. εμπ. πρωτ. 1406, Κωνσταντινούπολη, 2/15.10.1921.
Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1921, Α/5/VI, αρ. πρωτ. 13285, Αθήνα 19.10.1921.
Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1922, Α/5/VI(13), Κωνσταντινούπολη 25.05.1922.
Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1925, Α/5, 611/30.06.1925, Άγκυρα.
Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1927, 766/05.07.1927, Κωνσταντινούπολη.
Μαρτυρίες-ανέκδοτες πηγές
– Αντωνιάδης Θεόδωρος. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Μαησλού της Πάφρας το 1880 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
– Γεωργιάδης, Απομνημονεύματα = Γεωργιάδης Αναστάσιος, Απομνημονεύματα, ανέκδοτη αυτοβιογραφία. Γεννήθηκε στο Σαρήγιουρτ Αμισού το 1895 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Αμισό Δράμας.
– Καλαϊτζόγλου Γεώργιος. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Καράχουσεϊν της Ζαλήχου-Λεοντοπόλεως (Αλάτσαμ) το 1908 και εγκαταστάθηκε στις Κρηνίδες Καβάλας.
– Καρασαββίδης Νικόλαος. Οπλαρχηγός. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στη Γιάιλα της Πάφρας το 1880 και εγκαταστάθηκε στη Δράμα.
– Καρασαββίδης Στυλιανός. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Μουσμελέκ της Πάφρας το 1902 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
– Κοτσέρογλου Δημήτριος. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Κιουρλένταμι της Πάφρας το 1910 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
– Κωνσταντινίδης Αντώνιος. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Μαησλού της Πάφρας το 1904 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
– Παπαδόπουλος Ιωάννης. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Τομούζαλαν της Πάφρας το 1894 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
– Παρασκευαΐδης Αβέρκιος. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Χιτιρελέζ της Πάφρας το 1886 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
– Ταγκάλογλου Μιχαήλ. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Κιουρλένταμι της Πάφρας το 1896 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
– Τομπάκογλου Ιωσήφ. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Άνω Τομούζαλαν της Πάφρας το 1880 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
– Τσομπάνογλου Νικόλαος. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Καράπουναρ Γιάιλας της Πάφρας το 1902 και εγκαταστάθηκε στον Ομαλό Σερρών.
– Τσοπανίδης Παναγιώτης. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Καράπουναρ της Πάφρας το 1907 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
– Φιλιππίδης Παντελής. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Τσιρλαχλάρ της Πάφρας το 1888 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
– Χατσηαποσίδης Ιερόθεος. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στη Γαϊνάρτσα της Πάφρας το 1892 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
– Χατζηθεοδωρίδης Κωνσταντίνος, Αυτονομία του Ελεύθερου Ελληνισμού του Πόντου 1912-1922, ανέκδοτη αυτοβιογραφία. Γεννήθηκε στο Κεστενέ Αμισού το 1900 και εγκαταστάθηκε στη Δράμα.
– Χατζηθεοδωρίδης Παναγιώτης. Προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στη Γαϊνάρτσα της Πάφρας το 1888 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
Βιβλιογραφία
– Αγαμπατιάν Ο., Η Αρμενία και το αρμενικό ζήτημα, Αθήνα 1988.
– Αλεξιάδης, Αντάρτικο = Αλεξιάδης Θωμάς, Τo Αντάρτικο του Πόντου. Το χρονικό της αντίστασης ενάντια στους Ντερέμπεηδες, τους Νεότουρκους και τους Κεμαλιστές, εκδόσεις Κ. @ Μ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2017.
– Αλεξιάδης, Πάφρα = Αλεξιάδης Θωμάς, Η Πάφρα του Πόντου. Ιστορία, Εκκλησία, εθνικοί αγώνες, έκδ. Ε.Π.Μ., Αθήνα 2014.
– Αναστασιάδης, Πόντος = Αναστασιάδης Ιωάννης, Το τελευταίο κράτος των Ελλήνων του Πόντου, μέσα από τα απομνημονεύματα του οπλαρχηγού Μιλτιάδη Αναστασιάδη, εκδόσεις Ερωδιός, Θεσσαλονίκη 2002.
– Αναστασιάδης, Μνήμες = Αναστασιάδης Παντελής, Μνήμες του Ποντιακού Έπους, Θεσσαλονίκη 2010.
– Γαβριηλίδης, Πόντος = Γαβριηλίδης Αντ., Η Μαύρη Εθνική Συμφορά του Πόντου, Αθήνα 1924.
– Ενεπεκίδης, Διωγμοί = Ενεπεκίδης Πολυχρόνης, Οι διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου (1908-1918), εκδόσεις Αργοναύτες-Κομνηνοί, Αθήνα 1962.
– Ενεπεκίδης, Εύξεινος Πόντος = Ενεπεκίδης Πολυχρόνης, Γενοκτονία στον Εύξεινο Πόντο. Διπλωματικά έγγραφα από τη Βιέννη (1909-1918), έκδ. Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1996.
– Ηλιάδης Πρόδρομος, Απομνημονεύματα από τα φριχτά γεγονότα της περιοχής Χάβζας Πόντου 1914-1923, Αξιούπολη 1984.
– Κεμάλ Ατατούρκ, Ομιλίες, εκδόσεις Λιβάνης, Αθήνα 1995.
– Κουρτίδης, Σάντα = Κουρτίδης Κωνσταντίνος (Κουρτίδης Ευκλείδης), Ημερολόγιο της δράσεως των Ελλήνων ανταρτών της Σάντας (1916-1924), Θεσσαλονίκη 2007.
– Κουτσογιαννόπουλος Δημ., Ανάμεσα στους αντάρτες του Πόντου, Θεσσαλονίκη 1936.
– Kocaoğlu Bünyamin, Miilli Mücadele Yillarinda Samsun, Samsun 2008.
– Λαμψίδης Γ., Τοπάλ Οσμάν, Αθήνα 1977.
– Μπέλλου, Ποντιακά = Μπέλλου-Θρεψιάδη Αντ., Μορφές Μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Καραβαγγέλη, Αθήνα 1984.
– Παπαπέτρου, Μεταλλείο Σιμ = Παπαπέτρου Ιωάννης, Ιστορική και Λαογραφική μελέτη του Μεταλλείου Σιμ, Θεσσαλονίκη 1950.
– Sener, Topal Osman = Sener Cemal, Topal Osman Olayi, Κωνσταντινούπολη 2005.
– Τανιμανίδης – Αντωνιάδης, Αντάρτικο = Τανιμανίδης Π. – Αντωνιάδης Γ., Το αντάρτικο του Πόντου, Θεσσαλονίκη 1992.
– Φωτιάδης, Γενοκτονία = Φωτιάδης Κωνσταντίνος, Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Αθήνα 2004.
– Ψαθάς, Πόντος = Ψαθάς Δημήτρης, Γη του Πόντου, εκδόσεις ΜΑΡΗ, Αθήνα, χ.χ.
Άρθρα εφημερίδων-περιοδικών
– Άκογλου Ξενοφών, «Το Τάγμα Εθελοντών του Πόντου», Π.Ε. 7 (1956) 15-22.
– Βερέμης Αθανάσιος, «Το κίνημα των Νεοτούρκων και οι άμεσες συνέπειές του», Ι.Τ.Ε.Ε. 14 (1977) 255.
– Εκκλησιαστική Αλήθεια 34 Λ΄ (20 Φεβρουαρίου 1910) 50-51.
– Εκκλησιαστική Αλήθεια 34 Λ΄ (27 Μαρτίου 1910) 93.
– Εκκλησιαστική Αλήθεια 34 Λ΄ (28 Μαΐου 1910) 163.
– Εκκλησιαστική Αλήθεια 34 ΛΑ΄ (11 Δεκεμβρίου 1910) 379-380.
– Εκκλησιαστική Αλήθεια 34 ΛΑ΄ (18 Δεκεμβρίου 1910) 387-388.
[1] Αλεξιάδης, Αντάρτικο, σ. 262-385.
[2] Ιωάννης Αναστασιάδης, Το τελευταίο κράτος των Ελλήνων του Πόντου, μέσα από τα απομνημονεύματα του οπλαρχηγού Μιλτιάδη Αναστασιάδη, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 212-217.
[3] Μαρτυρία του καπετάνιου Παναγιώτη Χατζηθεοδωρίδη, ο οποίος ήταν παρών στη συγκέντρωση (... ο Κυριάκος Παπαδόπουλος βάζει το χέρι του πάνω στο Ευαγγέλιο, και ορκίζεται ότι θα αναλάβει την εκστρατεία αυτή...). Μαρτυρίες των καπετάνιων Ιωσήφ Τομπάκογλου και Ιερόθεου Χατσηαποσίδη, οι οποίοι συμμετείχαν στο εκκλησίασμα. Μαρτυρίες Παντελή Φιλιππίδη, Δημήτριου Κοτσέρογλου και Νικόλαου Τσομπάνογλου, ό.π. Θεόδωρος Αντωνιάδης, προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Μαησλού της Πάφρας το 1880 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών. Αντώνιος Κωνσταντινίδης, προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Μαησλού της Πάφρας το 1904 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών. Μιχαήλ Ταγκάλογλου, προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Κιουρλένταμι της Πάφρας το 1896 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών. Παναγιώτης Τσοπανίδης, προφορική μαρτυρία. Γεννήθηκε στο Καράπουναρ της Πάφρας το 1907 και εγκαταστάθηκε στη Νέα Μπάφρα Σερρών.
[4] Αλεξιάδης, Αντάρτικο, σ. 454.
[5] Αλεξιάδης, Αντάρτικο, σ. 453.
[6] Αλεξιάδης, Αντάρτικο, σ. 454-455.
[7] Κωνσταντίνος Κουρτίδης (Ευκλείδης Κουρτίδης), Ημερολόγιο της δράσεως των Ελλήνων ανταρτών της Σάντας (1916-1924), Θεσσαλονίκη 2007, σ. 18-19. Τανιμανίδης – Αντωνιάδης, Αντάρτικο, σ. 303-304. Ψαθάς, Πόντος, σ. 383. Αλεξιάδης, Αντάρτικο, σ. 455.
[8] Ψαθάς, Πόντος, σ. 211-215. Τανιμανίδης – Αντωνιάδης, Αντάρτικο, σ. 138-147. Αλεξιάδης, Αντάρτικο, ό.π.
[9] Λαμψίδης, Τοπάλ Οσμάν, Β΄, σ. 267-271. Τανιμανίδης – Αντωνιάδης, Αντάρτικο, σ. 328-331. Αλεξιάδης, Αντάρτικο, ό.π.
[10] Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1921, Α/5/VI(5), αρ. εμπ. πρωτ. 9604, Κωνσταντινούπολη 21.08.1921. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1922, Α/5/VI(13), Κωνσταντινούπολη 25.05.1922. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1921, Α/5/VI(17), αρ. εμπ. πρωτ. 1312, Αδριανούπολη 28/11.10.1921. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1921, Α/5/VI(17), αρ. εμπ. πρωτ. 1406, Κωνσταντινούπολη 2/15.10.1921. Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1921, Α/5/VI, αρ. πρωτ. 13285, Αθήνα 19.10.1921. Αναστασιάδη, Πόντος, σ. 211. Αλεξιάδης, Αντάρτικο, σ. 455-456.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου