γράφει ο Μιλτιάδης Κ. Νυμφόπουλος στο βιβλίο του "ιστορία της Σάντας του Πόντου" :
Το όρος Καρά Καπάν της Σάντας το είχαν οι πατέρες μας για τον "Θήχη" του Ξενοφώντα και με το δίκιο τους. Γι αυτό έγινε μιά σοβαρή συζήτηση μεταξύ των διανοουμένων της Σάντας κατά τό 1893, την οποία συζήτηση εμείς αν και μικροί στην ηλικία την παρακολουθήσαμε άγρυπνα. Συζητητές ήσαν οι Σπύρος Μαντίδης, Χαράλαμπος Τσαντεκίδης, Γεράσιμος Μωυσιάδης, Δαμιανός Πιστοφίδης, Τιμόθεος Ιακωβίδης, Κων/τίνος Νυμφόπουλος και λίγοι άλλοι.
➤ οι μακάριοι αυτοί άνδρες ανέβηκαν στα Κρεπέγαδα κι' εκεί πού γλεντούσαν και κοίταζαν κατά τα βουνά μας Ζιαρέτ Ταγ και Καρά Καπάν άρχισαν τη συζήτηση.
➤ ο Σπύρος Μαντίδης λέγει: "Παιδιά αρκετά κουραστήκαμε με την έρευνα της αρχαιότητας της Σάντας, και τέλος καταλήξαμε στο συμπέρασμα πώς ή Σάντα κατοικήθηκε μόνιμα από την εποχή του δέκατου διωγμού των Χριστιανών και ονομάστηκε Σάντα (Αγία) γιατί έσωσε την ζωή χιλιάδων Χριστιανών και τότε και ύστερα. Τώρα, ας συζητήσουμε για το όρος "ο Θήχης" του Ξενοφώντα. Ο Σάββας Ιωαννίδης όπως ξέρετε λέγει ότι ο Θήχης είναι το όρος Κατιρλή Ταγ κοντά στο Βατούμ, άλλοι ξένοι ιστορικοί λένε πως ο Θήχης είναι ο Αεσέρ, και μερικοί δικοί μας χωρίς θάρρος ιστορικό και χωρίς να κάμουν επιτόπια έρευνα παραδέχονται ασυζήτητη τις γνώμες των ξένων ιστορικών, γιατί οι ξένοι αυτοί ιστορικοί συμβαίνει να είναι Ευρωπαίοι, και αφού είναι Ευρωπαίοι ας παν να πουν όλου του κόσμου τα ψέματα. Κρίμα! Εγώ σχημάτισα τη γνώμη πως ο Θήχης είναι αυτό το δικό μας Καράκαπαν, γιατί, άπ’ το Καράκαπαν περνούσε ο μόνος καλοκαιρινός δημόσιος δρόμος (Κερβάν γιολ) απ' τα παλιά τα χρόνια ως την σημερινή μας εποχή, και γιατί υπάρχουν και πολλοί άλλοι λόγοι, τους οποίους έχομε πατριωτικό καθήκον ν' αναπτύξουμε εδώ".
➤ ο Κων. Νυμφόπουλος λέγει: "Είναι αξιέπαινος ο δάσκαλος μας Σ. Μαντίδης πού ανακινεί συχνά τέτοια ζητήματα. Συμφωνώ με τήν γνώμη του για τούς παρακάτω λόγους:
- 1ον Το δικό μας Καράκαπαν όπως και το Ζιαρέτ Ταγ κείνται επάνω στην πρώτη από το εσωτερικό της Βαϊβούρτης (αρχαίας Γυμνιάδος) κορυφογραμμή του Παρυάδρη, και άπ’ αυτά φαίνεται γιά πρώτη φορά ή θάλασσα.
- 2ον Ή κορφή προ παντός του Καράκαπαν είναι όσο καμιά άλλη κορφή της βουνοσειράς του Παρυάδρη προσβατή σε στρατό μέ γυναίκες υποζύγια, και αποσκευές, όπως ήσαν οι. Μύριοι.
- 3ον Τό Καράκαπαν σύμφωνα με την διήγηση του Ξενοφώντα απέχει 5 μέρες από τήν Βαϊβούρτη, καί πράγματι οι Μύριοι απασχολημένοι μέ τήν λεηλασία της εχθρικής χώρας μόλις σε 5 μέρες μπορούσαν νά φτάσουν από την Γυμνιάδα ως το Καράκαπαν της Σάντας.
- 4ον Πίσω άπ' την κορφή του Αεσέρ πέφτουν τά βουνά της περιφέρειας Κιουμουσχανέ πού είναι πετρώδη και ακατάλληλα για στρατιωτικές κινήσεις, ενώ πίσω απ' το δικό μας Καράκαπαν βρίσκονται εκτάσεις πεδινές κατάλληλες για τέτοιον σκοπό.
- 5ον Άπό δώ καί πέρα ας παρακολουθήσουμε τόν Ξενοφώντα. Ύστερα άπ' τον Θήχην πήραν δρόμο οι Μύριοι κατά τήν χώρα τών Μακρώνων, τήν σημερινή Ματσούκα, την οποίαν χώριζαν απ' την χώρα των Σκυθηνών το οροπέδιο Μετσίτ και ο ποταμός Πυξίτης από τις πηγές του ως τις εκβολές του.
➤ φαίνεται δεν πήραν οί Μύριοι τήν ευθείαν από Καράκαπαν εις Λιβεράν και Ματσούκαν γιά στρατηγικούς λόγους, και έκαμαν μεγάλη καμπή από Τσαμέ πογάζ του Μετσίτ καί Λαραχανή. Εκεί στην συμβολή των δυο ποταμών δυσκολεύθηκαν λιγάκι καί ήθελαν νά βγουν από κει όσο τό δυνατόν νωρίτερα, γιατί βρίσκονταν μεταξύ δύο εχθρών, τών Δριλών από τά δεξιά και τών Μακρώνων από τ’ αριστερά. 0ι Μάκρωνες παραφύλαγαν στην αντικρινή όχθη του ποταμού Πυξίτη, πιθανόν στην περιφέρεια τών σημερινών χωρίων Άγουρσα, Χορτοκόπ, Δανίαχα, Χάτσάβερα, Μάγουρα. Ύστερα από τήν συνεννόηση τους μέ τους Μάκρωνας οι Μύριοι έφτασαν στα σύνορα τών Κόλχων, όπου ήν όρος μέγαν, το Μίλ Ταγ. Στό Μίλ Ταγ απαραιτήτως παρατάχθηκαν οί Κόλχοι, και οι Μύριοι ανέβαιναν τό βουνό γιά νά τους συναντήσουν καί νά τούς πολεμήσουν.
➤ εκεί λοιπόν "οί Έλληνες εστρατοπεδεύοντο έν πολλαίς κώμαις καί τα επιτήδεια πολλά έχούσαις. Δηλ. ανεβαίνοντας οί Έλληνες στρατοπέδευαν στα σημερινά χωρία του Τσικανόϊ και τής Όλασας πού είχαν άφθονα τά επιτήδεια. Ύστερα από τήν κατατρόπωση των Κόλχων στο Μίλ Ταγ (*) έφαγαν οί Μύριοι από το μαινόμενο μέλι τους πού βρισκόταν άφθονο εκεί εξ αιτίας της πυκνής αζαλέας τού Τσικανόϊ και τήν έπαθαν χιώτικα. Δεν πέρασαν πολλές μέρες και οί Μύριοι κατά παρακίνηση τών Ελλήνων αποίκων της Τραπεζούντας πολέμησαν τούς Δρίλας στην οχυρωμένη Λιβερά καί τούς αφάνισαν. Τά ανωτέρω συμφωνούν μέ τήν αφήγηση τού Ξενοφώντα. Από όλα αυτά που είπαμε βγαίνει τό συμπέρασμα ότι ο θήχης είναι τό δικό μας Καράκαπαν".
➤ ο Δαμιανός Πιστοφίδης λέγει: "Η γνώμη του Νυμφόπουλου έχει βάσεις ιστορικές καί δέ μπορούμε να την αποκρούσωμε. Και εγώ είμαι βέβαιος ότι οί Μύριοι μέσα στις τόσες τους περιπέτειες απόφευγαν τις απρόσιτες τοποθεσίες, αν δε υποσχέθηκε ο οδηγός στους Μύριους νά τούς δείξει μέσα σε 5 μέρες από κάποιο βουνό την θάλασσα, θα προτιμούσε βέβαια από κάθε άλλο βουνό της κορυφογραμμής του Παρυάδρη το δικό μας προσβατό Καράκαπαν, από την κορφή τού οποίου και από τις ανατολικές του υπώρειες φαίνεται για πρώτη φορά η θάλασσα".
➤ ο Τιμ. Ιακωβίδης λέγει: "Καί μόνη η χρησιμοποίηση από τα καραβάνια του δρόμου Καράκαπαν από χιλιάδες χρόνια ως σήμερα, μαρτυράει αλάνθαστα πως ο Θήχης του Ξενοφώντα είναι το δικό μας Καράκαπαν" - γνώμη μας : λογικοφανές αυτό το επιχείρημα.
➤ ο Χαραλ. Τσαντεκίδης λέγει: "Και μόνη ή ύπαρξη πεδινών εκτάσεων καταλλήλων για στρατιωτικές κινήσεις πίσω από τα δικά μας βουνά Καράκαπαν καί Ζιαρέτ ταγ μαρτυράει πώς ο Θήχης του Ξενοφώντα είναι το δικό μας Καράκαπαν"
➤ δευτερολογεί ό Κ. Νυμφόπουλος: "Μάλιστα, έχετε δίκαιο όλοι σας γιατί τά είπατε ξάστερα. Είναι αλήθεια ότι ενώνει τήν Βαϊβούρτη με τό δικό μας Καράκαπαν ένας αυτοσχεδίαστος και μοναδικός αμαξιτός δρόμος, ο οποίος διασχίζει πεδινές εκτάσεις και από τον οποίον μπορούν νά περάσουν όχι μονάχα υποζύγια, αλλά και δίτροχα και τετράτροχα αμάξια με φορτίον πολλών εκατοντάδων οκάδων, αφού άπ' τον ίδιο δρόμο μας ήρθαν πολλές φορές άπ' τα χωριά τής Βαϊβούρτης μυλόπετρες βάρους 1000 οκάδων. Ο δρόμος αυτός του Καρά Καπάν τής Σάντας πού ενώνει την Βαϊβούρτην με την Τραπεζούντα είναι καλοκαιρινός, περνά από τις υπώρειες του Καράκαπαν και φτάνει στα οροπέδια της Σάντας. Ώστε εξάπαντος θά πήραν ετούτο τον καλοκαιρινό δρόμο οί Μύριοι, οι οποίοι κατέβηκαν συνέχεια στο Καζουκλή, στο Μετσίτ, στο Τσαμέ Πογάζ, στην Λαραχανή κλπ.
➤ άλλωστε ό δρόμος αυτός του Καράκαπαν χρησιμοποιήθηκε για το σύντομό του —παίρνει τήν ευθεία Τραπεζούντας - Βαϊβούρτης -—άπ' τα παλιά τα χρόνια ως την εποχή μας για την συγκοινωνία Τραπεζούντας - Εσωτερικού, και τόν λέμε και σήμερα Κερβάν γιολ (δρόμος των καραβανιών), γιατί περνούσαν χιλιάδες καραβάνια από δω, κατέβαιναν στο Κιμισλή και στ’ Αμπάρια, και από κει μέσον Γαλίανας κατέβαιναν στην Τραπεζούντα.
➤ ο δρόμος τού δικού μας Καράκαπαν αχρηστεύθηκε τώρα που φτιάχτηκε ο αμαξιτός δρόμος Τραπεζούντας-Ερζερούμ, γιατί αιτία αυτός ό αμαξιτός δρόμος τά τροχοφόρα αντικατέστησαν τά καραβάνια. Ό δρόμος αυτός περνά άπ' τό Χαψήκιοϊ, άπ' το βουνό Ζύγανα, από την Άρτασα, τον Κιουμουσχανέ, την Βαϊβούρτη και φτάνει στό Ερζερούμ και στο εσωτερικό της Αρμενίας, ήταν δε άπ' τά παλιά τα χρόνια δρόμος του χειμώνα ή δρόμος της ανάγκης πολύ ανεπιθύμητος, γιατί περνούσε ανάμεσα από τις πετρώδεις και άγονες εκτάσεις της περιφέρειας Κιουμουσχανέ, και γιατί είχε μεγάλη καμπή που τον έκανε 50% μακρύτερο από τον δρόμο Καράκαπαν.
➤ αφού όμως από κτίσεως κόσμου ο Πόντος δεν ευτύχησε να έχει αμαξιτόν δρόμο, τά καραβάνια κατ’ ανάγκην προτιμούσαν κατά το καλοκαίρι από χιλιάδες χρόνια τόν συντομότερο δρόμο, και τέτοιος ήταν ο δρόμος του δικού μας Καράκαπαν. Και αυτόν τόν σύντομο και ευχάριστο καλοκαιρινό δρόμο τον προτίμησαν και οι δικοί μας Μύριοι".
➤ δευτερολογεί ο Σπ. Μαντίδης. "Ευχαριστώ τούς κ.κ. Νυμφόπουλο, Τσαντεκίδην, Πιστοφίδην και τούς άλλους γιά τις ορθές κρίσεις τους. Έχω όμως κάποια αμφιβολία. Αφού θα παραδεχθούμε πως ο Θήχης είναι το δικό μας Καράκαπαν, έπρεπε να υπάρχει στην κορφή του ο "Μέγας Κολωνός" των Ελλήνων, εγώ όμως στην κορφή του Καράκαπαν δεν είδα τέτοιο σωρό, μόνο είδα πέτρες μεγάλες πεσμένες εδώ κι εκεί". Όλοι τότε, οι μακάριοι εκείνοι άνδρες, απάντησαν ομόφωνα στον Μαντίδη ότι ένας τέτοιος σωρός από πέτρες δεν ήταν δυνατόν να μείνει όρθιος γιά χιλιάδες χρόνια, ότι αυτό δεν μπορεί ν’ αποτελέσει εμπόδιο στην εξακρίβωση της τοποθεσίας τού όρους Θήχη, και ότι όλοι παραδέχονται πως ο Θήχης είναι τό όρος Καράκαπαν τής Σάντας, και πώς ο δήθεν λιθοσωρός του Αεσέρ είναι παραμύθι τής Χαλιμάς.
➤ (*) Για το Μίλ Ταγ μας λέγει ό φίλος κ. Τηλέμαχος Πελαγίδης δικηγόρος τουρκομαθής τά παρακάτω αξιοσημείωτα: "Οί πατέρες μας έθεσαν ορθώς τό ζήτημα του Καράκαπαν καί του Μίλ Ταγ. Όσα μάς λένε για το Καράκαπαν έχουν βάση ιστορική σταθερή. Όσα όμως μας λένε για Μίλ Ταγ μάς επιτρέπουν νά συμπεραίνουμε ότι ό ελληνικός λαός του Πόντου πάντοτε αναγνώριζε τό Μίλ Ταγ ώς βουνό τών Μυρίων, κατόπιν οι Τούρκοι ονόμασαν τό βουνό Μύρ Ταγ και κατά παραφθοράν Μίλ Ταγ. Ώστε άθελα τους οι πατέρες μας στάθηκαν κήρυκες της ιστορικής αλήθειας. Άλλωστε, η λέξη Μίλ είναι ανύπαρκτη στό τούρκικο λεξιλόγιο".
➤ σ’ αυτά προθέτομε εμείς τά παρακάτω; «Η γνώμη του κ. Τ. Πελαγίδη ενισχύεται από τό έξης: Ότι οί Μύριοι μέ τήν παρακίνηση των Μακρώνων επιτέθηκαν εναντίον των Κόλχων, ανέβηκαν στό Μίλ Ταγ, παρακάτω καί ανατολικώς του οποίου ήσαν τά χωριά τών Κόλχων, ή γνωριμία δέ αυτή τών Μυρίων μέ τό ονομαστό Μίλ Ταγ ενωμένη μέ τήν καταστροφή πού προξένησαν οί Μύριοι στους Κόλχους συντέλεσε στό νά εντυπωθεί βαθιά στην μνήμη τών τότε καί των κατοπινών Κόλχων τό όνομα τών Μυρίων, καί έτσι από γενεά σε γενεά έφτασε τό όνομα αυτό στους πρώτους Τούρκους κατακτητές, οι οποίοι στην αρχή ονόμασαν τό βουνό Μύρ ταγ, βουνό των Μυρίων. Αργότερα τό Μύρ παρεφθάρει σέ Μίλ από τό μιλλιόν (εκατομμύριο), γιατί οί Τούρκοι κάθε μεγάλον αριθμό αρέσκονται νά τόν εξισώσουν προς τό μιλλιόν.
➤ επάνω σ’ αυτό συμπληρώνουμε τό έξης περιστατικό: Κατεβαίνοντας κάποτε από τά βουνά μας στην Τραπεζούντα μέ μερικούς Τούρκους χωρικούς τής Γεμουράς τους ακούσαμε να λεν: Εσκή βακουτά πίρ μιλλιόν γιουνάν ασκερί κετστί πού ταγλαρτάν (στα παλιά τα χρόνια ένα εκατομμύριο ελληνικού στρατού-πέρασε άπ’ αυτά τά βουνά). Τά ανωτέρω κρίνονται εποικοδομητικά της ιστορικής αλήθειας, ή οποία θέλει τό Καράκαπαν τής Σάντας γιά τόν "Θήχη του Ξενοφώντα".
➤ Μιλτιάδης Κ. Νυμφόπουλος
"ιστορία της Σάντας του Πόντου"
από την σελίδα του Santeos εδώ
• Air Pontus # 10 : Σάντα και ο δρόμος των καραβανιών (Κερβάν Γιόλ) εδώ
• η στράτα των καραβανιών μέσω Ματέν Κρώμνης - Λερί - Μουράτ Χαν εδώ
• άσκηση επί χάρτου : η πορεία των μυρίων προς τον Πόντο εδώ
• ο πόλεμος για τον Θήχη εδώ
• οι Μύριοι εις τον Πόντον εδώ
➤ επεξηγήσεις :
• Αε Σέρ (ο κλασικός Θήχης)
• Καρά Καπάν της Ματσούκας
• Καρά Καπάν της Σάντας
