αρχαίες φρυκτωρίες

➤ Ελληνικό Πανόραμα : είναι το μόνο περιοδικό που συνεχίζω να αγοράζω, το έχω σχεδόν από τα πρώτα τεύχη
➤ πριν λίγες μέρες κυκλοφόρησε το νέο τεύχος (4 τεύχη τον χρόνο, προ κρίσης 6) με ένα ακόμη ενδιαφέρον άρθρο, τις αρχαίες φρυκτωρίες με συντάκτη τον Κυριάκο Παπαγεωργίου
➤ η σελίδα μας έχει πάθος με την γεωγραφία, τις στράτες, τις επικοινωνίες όπως αυτή, τα κάστρα...
➤ δείτε λοιπόν από αυτό το άρθρο τον χάρτη επικοινωνίας της Τροίας με τις Μυκήνες
➤ άρθρο της Βικιπαίδεια εδώ
➤ άρθρο στην σελίδα μας (και video) για τις φρυκτωρίες στον Πόντο εδώ

[πρώτη δημοσίευση 21.7.2018]

το βουνό Θήχης του Ξενοφώντος : εκδοχή της Σάντας

➤ πρώτη δημοσίευση 31.3.2016

γράφει ο Μιλτιάδης Κ. Νυμφόπουλος στο βιβλίο του "ιστορία της Σάντας του Πόντου" :

Το όρος Καρά Καπάν της Σάντας το είχαν οι πατέρες μας για τον "Θήχη" του Ξενοφώντα και με το δίκιο τους. Γι αυτό έγινε μιά σοβαρή συζήτηση μεταξύ των διανοουμένων της Σάντας κατά τό 1893, την οποία συζήτηση εμείς αν και μικροί στην ηλικία την παρακολουθήσαμε άγρυπνα. Συζητητές ήσαν οι Σπύρος Μαντίδης, Χαράλαμπος Τσαντεκίδης, Γεράσιμος Μωυσιάδης, Δαμιανός Πιστοφίδης, Τιμόθεος Ιακωβίδης, Κων/τίνος Νυμφόπουλος και λίγοι άλλοι.

➤ οι μακάριοι αυτοί άνδρες ανέβηκαν στα Κρεπέγαδα κι' εκεί πού γλεντούσαν και κοίταζαν κατά τα βουνά μας Ζιαρέτ Ταγ και Καρά Καπάν άρχισαν τη συζήτηση.

➤ ο Σπύρος Μαντίδης λέγει: "Παιδιά αρκετά κουραστήκαμε με την έρευ­να της αρχαιότητας της Σάντας, και τέλος καταλήξαμε στο συμπέρασμα πώς ή Σάντα κατοικήθηκε μόνιμα από την εποχή του δέκατου διωγμού των Χριστιανών και ονομάστηκε Σάντα (Αγία) γιατί έσωσε την ζωή χιλιάδων Χριστιανών και τότε και ύστερα. Τώρα, ας συζητήσουμε για το όρος "ο Θήχης" του Ξενοφώντα. Ο Σάββας Ιωαννίδης όπως ξέρετε λέγει ότι ο Θή­χης είναι το όρος Κατιρλή Ταγ κοντά στο Βατούμ, άλλοι ξένοι ιστορικοί λένε πως ο Θήχης είναι ο Αεσέρ, και μερικοί δικοί μας χωρίς θάρρος ιστο­ρικό και χωρίς να κάμουν επιτόπια έρευνα παραδέχονται ασυζήτητη τις γνώμες των ξένων ιστορικών, γιατί οι ξένοι αυτοί ιστορικοί συμβαίνει να είναι Ευρωπαίοι, και αφού είναι Ευρωπαίοι ας παν να πουν όλου του κό­σμου τα ψέματα. Κρίμα! Εγώ σχημάτισα τη γνώμη πως ο Θήχης είναι αυ­τό το δικό μας Καράκαπαν, γιατί, άπ’ το Καράκαπαν περνούσε ο μόνος καλοκαιρινός δημόσιος δρόμος (Κερβάν γιολ) απ' τα παλιά τα χρόνια ως την σημερινή μας εποχή, και γιατί υπάρχουν και πολλοί άλλοι λόγοι, τους οποίους έχομε πατριωτικό καθήκον ν' αναπτύξουμε εδώ".

➤ ο Κων. Νυμφόπουλος λέγει: "Είναι αξιέπαινος ο δάσκαλος μας Σ. Μαντίδης πού ανακινεί συχνά τέτοια ζητήματα. Συμφωνώ με τήν γνώμη του για τούς παρακάτω λόγους:

• 1ον Το δικό μας Καράκαπαν όπως και το Ζιαρέτ Ταγ κείνται επάνω στην πρώτη από το εσωτερικό της Βαϊβούρτης (αρχαίας Γυμνιάδος) κορυφογραμμή του Παρυάδρη, και άπ’ αυτά φαίνε­ται γιά πρώτη φορά ή θάλασσα.
• 2ον Ή κορφή προ παντός του Κα­ράκαπαν είναι όσο καμιά άλλη κορφή της βουνοσειράς του Παρυάδρη προσβατή σε στρατό μέ γυναίκες υποζύγια, και αποσκευές, όπως ήσαν οι. Μύ­ριοι.
• 3ον Τό Καράκαπαν σύμφωνα με την διήγηση του Ξενοφώντα απέ­χει 5 μέρες από τήν Βαϊβούρτη, καί πράγματι οι Μύριοι απασχολημένοι μέ τήν λεηλασία της εχθρικής χώρας μόλις σε 5 μέρες μπορούσαν νά φτάσουν από την Γυμνιάδα ως το Καράκαπαν της Σάντας.
• 4ον Πίσω άπ' την κορφή του Αεσέρ πέφτουν τά βουνά της περιφέρειας Κιουμουσχανέ πού είναι πετρώδη και ακατάλληλα για στρατιωτικές κινήσεις, ενώ πίσω απ' το δικό μας Καράκαπαν βρίσκονται εκτάσεις πεδινές κατάλληλες για τέτοιον σκοπό.
• 5ον Άπό δώ καί πέρα ας παρακολουθήσουμε τόν Ξενοφών­τα. Ύστερα άπ' τον Θήχην πήραν δρόμο οι Μύριοι κατά τήν χώρα τών Μακρώνων, τήν σημερινή Ματσούκα, την οποίαν χώριζαν απ' την χώρα των Σκυθηνών το οροπέδιο Μετσίτ και ο ποταμός Πυξίτης από τις πηγές του ως τις εκβολές του.

➤ το χωριό πού έδειξε στους Έλληνες ο οδηγός για να κα­τασκηνώσουν φαίνεται θα έκειτο στην χαμηλότερη κοιλάδα του Μετσίτ προς τα δυτικά, κατά την διεύθυνση του Τσαμέ πογάζ, και από κει πήραν οι Μύριοι τον δρόμο της σημερινής Λαραχανής. Κατέβηκαν λοιπόν την πρώτη μέρα στην συμβολή των ποταμών Πυξίτη και Νικάχολα, εκεί όπου κείται το ση­μερινό Κουσπιδή, καί στα μεν δεξιά τούς είχαν χωρίον χαλεπώτατον τό απρόσιτο βουνό της Λιβεράς, όπου ήταν της μοίρας τους νά μάχονται αργότερα μέ τούς Δρίλας, στα δε αριστερά τους θά είχαν τόν ποταμό Νικάχολα, στον οποίον χυνόταν ό ορίζων ποταμός Πυξίτης.

➤ φαίνεται δεν πήραν οί Μύριοι τήν ευθείαν από Καράκαπαν εις Λιβεράν και Ματσούκαν γιά στρατηγικούς λόγους, και έκαμαν μεγάλη καμπή από Τσαμέ πογάζ του Μετσίτ καί Λαραχανή. Εκεί στην συμβολή των δυο πο­ταμών δυσκολεύθηκαν λιγάκι καί ήθελαν νά βγουν από κει όσο τό δυνατόν νωρίτερα, γιατί βρίσκονταν μεταξύ δύο εχθρών, τών Δριλών από τά δεξιά και τών Μακρώνων από τ’ αριστερά. 0ι Μάκρωνες παραφύλαγαν στην αντικρινή όχθη του ποταμού Πυξίτη, πιθανόν στην περιφέρεια τών σημερινών χωρίων Άγουρσα, Χορτοκόπ, Δανίαχα, Χάτσάβερα, Μάγουρα. Ύστερα από τήν συνεννόηση τους μέ τους Μάκρωνας οι Μύριοι έφτασαν στα σύνορα τών Κόλχων, όπου ήν όρος μέγαν, το Μίλ Ταγ. Στό Μίλ Ταγ α­παραιτήτως παρατάχθηκαν οί Κόλχοι, και οι Μύριοι ανέβαιναν τό βουνό γιά νά τους συναντήσουν καί νά τούς πολεμήσουν.

➤ εκεί λοιπόν "οί Έλληνες εστρατοπεδεύοντο έν πολλαίς κώμαις καί τα επιτήδεια πολλά έχούσαις. Δηλ. ανεβαίνοντας οί Έλληνες στρατοπέδευαν στα σημερινά χωρία του Τσικανόϊ και τής Όλασας πού είχαν άφθονα τά επιτήδεια. Ύστερα από τήν κατατρόπωση των Κόλχων στο Μίλ Ταγ (*) έφαγαν οί Μύριοι από το μαινόμενο μέλι τους πού βρισκόταν άφθονο εκεί εξ αιτίας της πυκνής αζαλέας τού Τσικανόϊ και τήν έπαθαν χιώτικα. Δεν πέρασαν πολλές μέρες και οί Μύριοι κατά παρακίνηση τών Ελλήνων αποίκων της Τραπεζούντας πολέμησαν τούς Δρίλας στην οχυρωμένη Λιβερά καί τούς αφάνισαν. Τά ανωτέρω συμφωνούν μέ τήν αφήγηση τού Ξενοφώντα. Από όλα αυτά που είπαμε βγαίνει τό συμπέρασμα ότι ο θήχης είναι τό δικό μας Καράκαπαν".

➤ ο Δαμιανός Πιστοφίδης λέγει: "Η γνώμη του Νυμφόπουλου έχει βάσεις ιστορικές καί δέ μπορούμε να την αποκρούσωμε. Και εγώ είμαι βέβαιος ότι οί Μύριοι μέσα στις τόσες τους περιπέτειες απόφευγαν τις απρόσιτες τοποθεσίες, αν δε υποσχέθηκε ο οδηγός στους Μύριους νά τούς δείξει μέσα σε 5 μέρες από κάποιο βουνό την θάλασσα, θα προτιμούσε βέβαια από κάθε άλλο βουνό της κορυφογραμμής του Παρυάδρη το δικό μας προσβατό Καράκαπαν, από την κορφή τού οποίου και από τις ανατολικές του υπώρειες φαίνεται για πρώτη φορά η θάλασσα".

➤ ο Τιμ. Ιακωβίδης λέγει: "Καί μόνη η χρησιμοποίηση από τα καραβάνια του δρόμου Καράκαπαν από χιλιάδες χρόνια ως σήμερα, μαρτυράει αλάνθαστα πως ο Θήχης του Ξενοφώντα είναι το δικό μας Καράκαπαν" - γνώμη μας : λογικοφανές αυτό το επιχείρημα.

➤ ο Χαραλ. Τσαντεκίδης λέγει: "Και μόνη ή ύπαρξη πεδινών εκτάσεων καταλλήλων για στρατιωτικές κινήσεις πίσω από τα δικά μας βουνά Καράκαπαν καί Ζιαρέτ ταγ μαρτυράει πώς ο Θήχης του Ξενοφώντα είναι το δικό μας Καράκαπαν"

➤ δευτερολογεί ό Κ. Νυμφόπουλος: "Μάλιστα, έχετε δίκαιο όλοι σας γιατί τά είπατε ξάστερα. Είναι αλήθεια ότι ενώνει τήν Βαϊβούρτη με τό δικό μας Καράκαπαν ένας αυτοσχεδίαστος και μοναδικός αμαξιτός δρόμος, ο οποίος διασχίζει πεδινές εκτάσεις και από τον οποίον μπορούν νά περά­σουν όχι μονάχα υποζύγια, αλλά και δίτροχα και τετράτροχα αμάξια με φορτίον πολλών εκατοντάδων οκάδων, αφού άπ' τον ίδιο δρόμο μας ήρθαν πολλές φορές άπ' τα χωριά τής Βαϊβούρτης μυλόπετρες βάρους 1000 οκά­δων. Ο δρόμος αυτός του Καρά Καπάν τής Σάντας πού ενώνει την Βαϊβούρτην με την Τραπεζούντα είναι καλοκαιρινός, περνά από τις υπώρειες του Καράκαπαν και φτάνει στα οροπέδια της Σάντας. Ώστε εξάπαντος θά πή­ραν ετούτο τον καλοκαιρινό δρόμο οί Μύριοι, οι οποίοι κατέβηκαν συνέχεια στο Καζουκλή, στο Μετσίτ, στο Τσαμέ Πογάζ, στην Λαραχανή κλπ.

➤ άλλωσ­τε ό δρόμος αυτός του Καράκαπαν χρησιμοποιήθηκε για το σύντομό του —παίρνει τήν ευθεία Τραπεζούντας - Βαϊβούρτης -—άπ' τα παλιά τα χρόνια ως την εποχή μας για την συγκοινωνία Τραπεζούντας - Εσωτερικού, και τόν λέμε και σήμερα Κερβάν γιολ (δρόμος των καραβανιών), γιατί περνού­σαν χιλιάδες καραβάνια από δω, κατέβαιναν στο Κιμισλή και στ’ Αμπάρια, και από κει μέσον Γαλίανας κατέβαιναν στην Τραπεζούντα.

➤ ο δρόμος τού δικού μας Καράκαπαν αχρηστεύθηκε τώρα που φτιάχτηκε ο αμαξιτός δρό­μος Τραπεζούντας-Ερζερούμ, γιατί αιτία αυτός ό αμαξιτός δρόμος τά τροχοφόρα αντικατέστησαν τά καραβάνια. Ό δρόμος αυτός περνά άπ' τό Χαψήκιοϊ, άπ' το βουνό Ζύγανα, από την Άρτασα, τον Κιουμουσχανέ, την Βαϊβούρτη και φτάνει στό Ερζερούμ και στο εσωτερικό της Αρμενίας, ή­ταν δε άπ' τά παλιά τα χρόνια δρόμος του χειμώνα ή δρόμος της ανάγκης πολύ ανεπιθύμητος, γιατί περνούσε ανάμεσα από τις πετρώδεις και άγονες εκτάσεις της περιφέρειας Κιουμουσχανέ, και γιατί είχε μεγάλη καμπή που τον έκανε 50% μακρύτερο από τον δρόμο Καράκαπαν.

➤ αφού όμως από κτίσεως κόσμου ο Πόντος δεν ευτύχησε να έχει αμαξιτόν δρόμο, τά καραβάνια κατ’ ανάγκην προτιμούσαν κατά το καλοκαίρι από χιλιάδες χρόνια τόν συντομότερο δρόμο, και τέτοιος ήταν ο δρόμος του δικού μας Καράκαπαν. Και αυτόν τόν σύντομο και ευχάριστο καλοκαιρινό δρόμο τον προτίμησαν και οι δικοί μας Μύριοι".

➤ δευτερολογεί ο Σπ. Μαντίδης. "Ευχαριστώ τούς κ.κ. Νυμφόπουλο, Τσαντεκίδην, Πιστοφίδην και τούς άλλους γιά τις ορθές κρίσεις τους. Έχω όμως κάποια αμφιβολία. Αφού θα παραδεχθούμε πως ο Θήχης είναι το δι­κό μας Καράκαπαν, έπρεπε να υπάρχει στην κορφή του ο "Μέγας Κολωνός" των Ελλήνων, εγώ όμως στην κορφή του Καράκαπαν δεν είδα τέτοιο σω­ρό, μόνο είδα πέτρες μεγάλες πεσμένες εδώ κι εκεί". Όλοι τότε, οι μακάριοι εκείνοι άνδρες, απάντησαν ομόφωνα στον Μαντίδη ότι ένας τέτοιος σωρός από πέτρες δεν ήταν δυνατόν να μείνει όρθιος γιά χιλιάδες χρόνια, ότι αυτό δεν μπορεί ν’ αποτελέσει εμπόδιο στην εξακρίβωση της τοποθεσίας τού όρους Θήχη, και ότι όλοι παραδέχονται πως ο Θήχης είναι τό όρος Καράκαπαν τής Σάντας, και πώς ο δήθεν λιθοσωρός του Αεσέρ είναι παραμύθι τής Χαλιμάς. 

➤ (*) Για το Μίλ Ταγ μας λέγει ό φίλος κ. Τηλέμαχος Πελαγίδης δι­κηγόρος τουρκομαθής τά παρακάτω αξιοσημείωτα: "Οί πατέρες μας έθε­σαν ορθώς τό ζήτημα του Καράκαπαν καί του Μίλ Ταγ. Όσα μάς λένε για το Καράκαπαν έχουν βάση ιστορική σταθερή. Όσα όμως μας λένε για Μίλ Ταγ μάς επιτρέπουν νά συμπεραίνουμε ότι ό ελληνικός λαός του Πόντου πάντοτε αναγνώριζε τό Μίλ Ταγ ώς βουνό τών Μυρίων, κατόπιν οι Τούρκοι ονόμασαν τό βουνό Μύρ Ταγ και κατά παραφθοράν Μίλ Ταγ. Ώστε άθελα τους οι πατέρες μας στάθηκαν κήρυκες της ιστορικής αλήθειας. Άλλωστε, η λέξη Μίλ είναι ανύπαρκτη στό τούρκικο λεξιλόγιο".

➤ σ’ αυτά προθέτομε εμείς τά παρακάτω; «Η γνώμη του κ. Τ. Πελαγίδη ενισχύεται από τό έξης: Ότι οί Μύριοι μέ τήν παρακίνηση των Μακρώνων επιτέθηκαν εναντίον των Κόλχων, ανέβηκαν στό Μίλ Ταγ, παρακάτω καί ανατολικώς του οποίου ήσαν τά χωριά τών Κόλχων, ή γνωριμία δέ αυτή τών Μυρίων μέ τό ονομα­στό Μίλ Ταγ ενωμένη μέ τήν καταστροφή πού προξένησαν οί Μύριοι στους Κόλχους συντέλεσε στό νά εντυπωθεί βαθιά στην μνήμη τών τότε καί των κατοπινών Κόλχων τό όνομα τών Μυρίων, καί έτσι από γενεά σε γενεά έφτασε τό όνομα αυτό στους πρώτους Τούρκους κατακτητές, οι οποίοι στην αρχή ονόμασαν τό βουνό Μύρ ταγ, βουνό των Μυρίων. Αργότερα τό Μύρ παρεφθάρει σέ Μίλ από τό μιλλιόν (εκατομμύριο), γιατί οί Τούρκοι κάθε μεγάλον αριθμό αρέσκονται νά τόν εξισώσουν προς τό μιλλιόν.

➤ επάνω σ’ αυτό συμπληρώνουμε τό έξης περιστατικό: Κατεβαίνοντας κάποτε από τά βουνά μας στην Τραπεζούντα μέ μερικούς Τούρκους χωρικούς τής Γεμουράς τους ακούσαμε να λεν: Εσκή βακουτά πίρ μιλλιόν γιουνάν ασκερί κετστί πού ταγλαρτάν (στα παλιά τα χρόνια ένα εκατομμύριο ελληνικού στρατού-πέρασε άπ’ αυτά τά βουνά). Τά ανωτέρω κρίνονται εποικοδομητικά της ιστορικής αλήθειας, ή οποία θέλει τό Καράκαπαν τής Σάντας γιά τόν "Θήχη του Ξενοφώντα".

➤ Μιλτιάδης Κ. Νυμφόπουλος
"ιστορία της Σάντας του Πόντου"
από την σελίδα του Santeos εδώ

➤ σχετικές αναρτήσεις μας :
• Air Pontus # 10 : Σάντα και ο δρόμος των καραβανιών (Κερβάν Γιόλ) εδώ
• η στράτα των καραβανιών μέσω Ματέν Κρώμνης - Λερί - Μουράτ Χαν εδώ 
• άσκηση επί χάρτου : η πορεία των μυρίων προς τον Πόντο εδώ
• ο πόλεμος για τον Θήχη εδώ 
• οι Μύριοι εις τον Πόντον εδώ

➤ επεξηγήσεις :
• Αε Σέρ (ο κλασικός Θήχης)
• Καρά Καπάν της Ματσούκας
• Καρά Καπάν της Σάντας

άσκηση επί χάρτου : η πορεία των μυρίων προς τον Πόντο

πρώτη δημοσίευση στις 25.9.2015

➤ έπεσε στα χέρια μου ένας τοπογραφικός χάρτης του Πόντου. Είναι του Αγγλικού στρατού με κλίμακα 1 : 500.000 και είναι έκδοση του 1958. Επειδή μου άρεσε αυτός ο χάρτης και λόγω του ότι πρόσφατα αναρτήσαμε "το βουνό Θήχης του Ξενοφώντος : εκδοχή της Σάντας" - εδώ - είπα να κάνω μια άσκηση επί χάρτου (στην κυριολεξία…). Έβαλα λοιπόν κάτω τον χάρτη και άρχισα "επιτελικές" σκέψεις για την (βέλτιστη) πορεία των μυρίων. Σημειώνω ότι είναι μια ερασιτεχνική προσπάθεια – άσκηση που δεν διεκδικεί περγαμηνές, πρωτεία και αλάθητο. Μακριά από μένα όλα τούτα…

➤ παραδοχές :
οι παραδοχές που έκανα και που θα έκανε κάθε ένας που θα πορευόταν προς τον βορρά, διασχίζοντας άγνωστα γι’ αυτόν μέρη θα ήταν…
1. οι οδηγοί που είχαν μαζί τους θα πρέπει να γνώριζαν την διαδρομή
2. η πορεία που θα τους υποδείκνυαν οι οδηγοί θα ήταν σίγουρα υπάρχουσες & υφιστάμενες στράτες. Δεν θα "ανακάλυπταν" δικά τους μονοπάτια.
3. πορεία πάνω σε υφιστάμενη στράτα σίγουρα σημαίνει ύπαρξη νερού από πηγές - ρέματα - γκιόλες / χωριά - οικισμοί για τροφοδοσία.
4. θα απέφευγαν όσο αυτό θα ήταν εφικτό την πορεία σε άγνωστα μέρη (πιθανοί κίνδυνοι), πάνω από μεγάλα υψόμετρα κλπ. 

➤ στο χάρτη έχουμε σημειώσει :

• τις κορυφές των βουνών που βρίσκονται στην πορεία τους : α. 2.510 μ. Κουλάτ – Αεσέρ β. 3.062 μ. Άγιος Παύλος (δεξιά της Κρώμνης) γ. 2.550 μ. Καρακαπάν Σάντας.

• την πόλη Παϊπούρτ δηλ. την αρχαία Γυμνιάδα (;) του Ξενοφώντα. Πύλη εισόδου στην περιοχή των Ελλήνων. (στον χάρτη, κάτω δεξιά).

• άλλες πόλεις (Αργυρούπολη, Τσεβιζλούκ κλπ.)

• 4 σημεία που υπάρχουν στράτες προς βορρά. Παρατηρείστε την διακεκομμένη κόκκινη γραμμή, μόνο αυτές οι 4 υπάρχουν.

1. Α – 1 : οδηγεί στην στράτα (8) και από εκεί στην χώρα του Όφι
2. Β – 2 : οδηγεί στον ορεινό όγκο του Αγ. Παύλου και από εκεί δύο επιλογές : Γοργόρογλη (6) ή Καράκαπαν Σάντας (7)
3. C – 3 : όπως με την προηγούμενη Β-2 αλλά να σημειώσουμε εδώ τον δρόμο (σημείο Ν) που έρχεται από Ερζιγκιάν, Σεβάστεια. Αυτό προσθέτει επιπλέον πιθανότητες για κεντρική στράτα η C- 3
4. D – 4 : πορεία προς περιοχή της Ίμερα (από Χάκαξα) στην συνέχεια περιοχή Κρώμνης – Αγ. Σαχαρία. Δύο επιλογές : Δεξιά για Καράκαπαν Σάντας (7), αριστερά Κουλάτ-Γοργόρογλη (6)
5. Ε – 5 : η κλασική εκδοχή. Πορεία από κοιλάδα Γιαγλίτερε, Σταυρίν, Κουλάτ, Αεσέρ, Γοργόρογλη (6)
   
   • σημειωμένα με Χ είναι οι κοιλάδες Κρώμνη-Λαραχανή και Χαμψίκιοϊ. Θεωρούμε απίθανο να πέρασαν από εκεί. (οι στράτες αυτές γίνανε αιώνες αργότερα).

➤ κατά την ταπεινή μου γνώμη και χωρίς να έχω μελετήσει το κείμενο του Ξενοφώντα, χωρίς να γνωρίζω την γεωγραφία των λαών (Μάκρωνες, Κόλχοι…) επικρατέστερη είναι η C – 3 και μετά Καράκαπαν Σάντας (7). Επιστημονικά δεν νομίζω ότι θα τεκμηριωθεί ποτέ η πορεία εκτός πια κι αν γίνουν εκτεταμένες ανασκαφές πάνω σε πιθανά περάσματα ή/και ανίχνευση του εδάφους με ειδικά μηχανήματα-ραντάρ πάνω σε drones.

➤ από την φιλική σελίδα της Κρώμνης : Όποιος ενδιαφέρεται να μάθει λεπτομέρειες για το πέρασμα του Ξενοφώντα από τα μέρη της Χαλδίας του Πόντου, μπορεί να διαβάσει το κείμενο του ίδιου του Ξενοφώντα (σε νεοελληνική μετάφραση) εδώ

• και το υπόμνημα του χάρτη

➤ update : μετά από την ανάρτηση "η στράτα των καραβανιών μέσω Ματέν Κρώμνης - Λερί - Μουράτ Χαν" - εδώ - στο άρθρο προστίθεται και ο παρακάτω χάρτης (Ρώσικος χάρτης με κλίμακα 1:100.000).

δεν είναι καθόλου απίθανο η Μύριοι να πορεύτηκαν
από την περιοχή Μουράτ Χαν προς τα βόρεια.

τα χάνια στον Πόντο

➤ οι παλιές στράτες επικοινωνίας στον Πόντο μας είναι ιδιαίτερα προσφιλείς...
➤ από αυτές γινόταν η μετακίνηση του πληθυσμού από και προς την περιφέρεια για ανταλλαγή προϊόντων, πώληση και αγορά διαφόρων αγαθών, τακτοποίηση υποθέσεων κλπ. - βλέπε αναρτήσεις μας στην ετικέτα "στράτες" εδώ  
➤ κατά μήκος αυτών των δρόμων υπήρχαν τα χάνια για ανάπαυση ή / και διανυκτέρευση των ταξιδιωτών, των καραβανιών που εκτελούσαν τις μεταφορές των αγαθών. Αναρίθμητα τα χάνια κυρίως στις τρεις στράτες μεταξύ Τραπεζούντας έως Ερζερούμ και ακόμη παραπέρα. Πολλά από αυτά έμειναν στην ιστορία, καταγράφηκαν σε άρθρα, τραγουδήθηκαν όπως τ’ Αρμαλού το χάν. Τα Κέτζια για την Κρώμνη έκαναν δύο διανυκτερεύσεις (βλ. σχετικές αναρτήσεις μας) μέχρι να φθάσουν στον προορισμό τους. Οι Κοτυωρήτες έκαναν μία διανυκτέρευση σε χάνι (ανάρτηση μας Air Pontus # 22 : Τσάμπαση - Σεμέν - Καρακιόλ) μέχρι να φτάσουν την επομένη στο Τσάμπαση
➤ είναι γνωστά από τα άρθρα αλλά και από τις διηγήσεις τα χάνια του Γεσίρογλη και Ματαρατζή στον δρόμο για το Τσεβιζλούκ, τα χάνια του Γοργόρογλη, Χοτζά μεζαρί, Τουρνάκελη, του Κουλάτ, στην παλιά στράτα Τσεβιζλούκ – Κουλάτ. Φυσικά τ’ Αρμαλού το χάν το οποίο στην συνέχεια μετονομάσθηκε τη Ξερέα (βλ. άρθρο έναν άστρεν εξέβεν), τα χάνια στο πέρασμα της Ζύγανας κά.
➤ οι περιοχές που παλαιότερα είχαν χάνια εξελίχθηκαν με τον καιρό σε μικρούς οικισμούς τα δε χάνια έγιναν νέες μονάδες εστίασης ή μοτέλ για τους ταξιδιώτες - άρθρο μας "ποταμός Χαρσιώτης #2" εδώ 
➤ η ελάχιστη απόσταση που έπρεπε να έχουν μεταξύ τους τα χάνια ήταν 40 χιλιόμετρα όπως αναφέρεται στον ταξιδιωτικό οδηγό "Καπαδοκία" της Infognomon. Στο ίδιο άρθρο αναφέρεται και η διαφορά των καραβάνσεράϊ από τα χάνια (διαβάστε το άρθρο παρακάτω). Δεν νομίζουμε ότι είναι ακριβώς έτσι. Οι δικοί μας λόγιοι πουθενά δεν αναφέρουν την λέξη Καραβάνσεράϊ, όλοι μιλούν για χάνια τα οποία βρίσκονται κυρίως εκτός πόλεων, πάνω στις στράτες επικοινωνίας
➤ ο Δ.Κ. Παπαδόπουλος έχει μια εκτενέστατη αναφορά για τα χάνια της περιοχής του Σταυρίν στο βιβλίο του "αρχείο Σταυρί".

[πρώτη δημοσίευση Ιούλιος 2017]

κάπου εκεί υπήρχε το Γέρ Κιοπρού (γέφυρα) πάνω στον Πρύτανη.
Την αναφέρουν πολλοί, τα χάνια τα αναφέρει και ο
Θεόφιλος Ντέϋρολ (βλ. σχετικές αναρτήσεις μας)
φωτό από την Έξοδο, τόμος Δ' του ΚΜΣ

από το βιβλίο του Ν. Λαπαρίδη "η Ματσούκα του Πόντου"

Δ.Κ. Παπαδόπουλος (Σταυριώτης) βιβλίο "αρχείο Σταυρί"
"Βασιλικός δρόμος" ανάρτηση μας εδώ

ταξ. οδηγός Καπαδοκία της Infognomon

ο "πόλεμος" για τον Θήχη

➤ μέγας "πόλεμος" για το που βρισκόταν το βουνό Θήχης επικράτησε μεταξύ των λογίων της πρώτης περιόδου. Πολλά δημοσιεύματα στα παλιά περιοδικά. Κάθε περιοχή είχε το "δικό" της Θήχη.
➤ εμείς γνωρίζουμε τρεις εκδοχές (χάρτης παρακάτω).
➤ παραθέτουμε ένα άρθρο του Γ. Θ. Κανδηλάπτη (Κάνις) για το θέμα από την ΠΕ, 1962, τ. 155-156
➤ έχουμε 18 σχετικές αναρτήσεις (30.7.2022) - βλέπε ετικέτα "η κάθοδος των μυρίων"

[πρώτη δημοσίευση 28.11.2015]

ΠΕ, 1962, 155-156

➤ ο χάρτης δείχνει τις εκδοχές :

1. Αε Σερ (αυτό που υποστηρίζει ο Κανδηλάπτης και πολλοί άλλοι)
2. βουνό Καρακαπάν της Σάντας (αναρτήσεις μας εδώ_1 και εδώ_2 )
3. βουνό Μακουρτάγ (περιοχή Σουρμένων, μάλλον εκεί που είναι τα δύο χάνια στο σημείο 3). Για την στράτα αυτή των καραβανιών η ανάρτηση μας εδώ

ο βασιλικός δρόμος

➤ στον Πόντο, σε κάθε κεντρική στράτα δίνανε την ονομασία "βασιλικός δρόμος". Τέτοιες στράτες υπήρχαν παντού,
➤ ο "βασιλικός δρόμος" της Σαμψούντας π.χ. ήταν αυτός που περνούσε από Καβάκ, Κάβζα, Αμάσεια και έφθανε θεωρητικά έως την Βαγδάτη γι’ αυτό ονομαζότανε Μπαγντάτ Τσατεσί (Bağdat Caddesi),
➤ στον κεντρικό Πόντο υπήρχε ο δρόμος Κερασούντα - Γαράσαρη,
➤ ανατολικά είναι ο δρόμος των καραβανιών που αρχικά περνούσε από τις κορυφογραμμές (χάνια Γοργόρογλη, Καρακαπάν, Πύλες Πόντου), αργότερα από την κοιλάδα Τσεβιζλούκ – Χαμψίκιοϊ – Ζύγανα – Αργυρούπολη,
➤ ανάρτηση μας για την διαδρομή από το βουνό Γορόch εδώ

➤ από το πολύ καλό βιβλίο του Δ. Κ. Παπαδόπουλου, "Αρχείον Σταυρί" - ανάρτηση μας εδώ - παραθέτουμε το κεφάλαιο ο Βασιλ(εα)κον ο δρόμον

[πρώτη δημοσίευση Σεπτέμβριος 2015]

το δάσος του Γοργόρογλου (Γοργόρογλη)

η στράτα των καραβανιών μέσω Ματέν Κρώμνης - Λερί - Μουράτ Χαν

➤ από καιρό διαβάζαμε αποσπασματικές αναφορές για μια παλιά στράτα που οδηγούσε από το Κουλάτ μέχρι την Παϊπούρτ αλλά από κάποια άλλη διαδρομή
➤ μέχρι Κουλάτ η πορεία μας είναι γνωστή. Τσεβιζλούκ – χάνια Γοργόρογλη – Χοτζά μεζαρί – Κουλάτ
➤  από εκεί προς Άε Ζαχαρέα, Ματέν, τα βουνά Τέβε-μποϊ & Καρά-Τας, το χωριό Λερία και νότια στο Μουράτ Χάν, πάνω στον κεντρικό δρόμο για Παϊπούρτ - Ερζερούμ. Είναι μάλλον η παλαιότερη απ' όλες τις διαδρομές.
➤ να σημειώσουμε ότι το υψηλότερο σημείο της διαδρομής είναι στα 2.200 μέτρα, δηλ. 100 μ. παραπάνω από αυτό της Ζύγανας
➤ δυστυχώς δεν έχουμε πολύ υλικό μέχρι σήμερα. Αυτό όμως που βρήκαμε είναι έγκυρο
➤ αποτυπώσαμε την στράτα στους χάρτες με βάση τις αναφορές και τις στράτες που έχει ο παλιός μας χάρτης (του 1940) καθώς και ο Ρώσικος. 

[πρώτη δημοσίευση 14.6.2016]

➤ έτσι λοιπόν έχουμε τα παρακάτω :
1. από το βιβλίο του Δ. Κ. Παπαδόπουλου, Αρχείον Σταυρί

αναφέρονται οι περιοχές Ματέν, Άγγιαρη, Παλαχώρ

2. από το βιβλίο του Γ. Φιρτινίδη, Κρώμνη
 

να προσθέσουμε επιπλέον στοιχεία από το ευρετήριο του βιβλίου του Γ. Φιρτινίδη :

• Αλγερή (η) : Λευκόν όρος, βουνό (1200 μ) μεταξύ Ίμερας - Χάκαξας και ...(;) ΝΑ του Καρά-Τας
• Καρά-Τας : βουνό (2700 μ) προς Ν του Τεβέ-Μποϊ
• Ματέν : βουνό Α του Άε Ζαχαρέα με συγκρότημα χανιών 
• Τεβέ-Μποϊ : (2800 μ) βουνό ΝΑ του Ματέν

  

3. από το βιβλίο του Γ. Κανδηλάπτη, γεωγραφικόν και ιστορικόν λεξικόν
Ματέν Χανλαρί (το). Τόπος και πανδοχείον υπέρ την Κρώμνην δια την εαρινήν διέλευσην των εκείθεν εξ Ερζερούμης εις Τραπεζούντα ποιμνίων και καραβανίων και με μεταλλεία χαλκού και αργύρου.

4. χάρτες
Προσέξτε το πλήθος των χανίων. κάπου διάβασα ότι η απόσταση μεταξύ τους έπρεπε να είναι περίπου 40 km (~ 10 ώρες για τα καραβάνια) για να υπάρχει κάλυψη όλης της διαδρομής.

η στράτα που περιγράφουμε είναι αυτή σημειωμένη με τελείες
και καταλήγει στο Μουράτ Χάν.
Δεν είναι διόλου απίθανο η Μύριοι να πορεύτηκαν από εδώ.
download ανάλυση 2738 x 2540 pixels εδώ 

από Ρώσικο χάρτη με κλίμακα 1 : 100.000
μεγάλη ανάλυση 1872 x 1964 pixels :  εδώ

➤ να συμπληρώσουμε τέλος ότι από Άε Ζαχαρέα θα μπορούσε να επιλεχθεί η διαδρομή προς Καρακαπάν Σάντας - Γαλίαινα - Τραπεζούντα όπως περιγράψαμε στην ανάρτηση μας "το βουνό Θήχης του Ξενοφώντος : εκδοχή της Σάντας" εδώ

οι οδοί στον Πόντο κατά την Βυζαντινή περίοδο - #2

➤ σε αυτήν την ανάρτηση θα καλύψουμε την ενότητα "οι δρόμοι της ενδοχώρας" - πρώτη ανάρτηση εδώ
➤ από την Εγκυκλοπαίδεια του Π.Ε. άρθρο για τις στράτες επικοινωνίας της Μ. Ασίας γενικώς
➤ επίσης να σας πούμε για την έκδοση Barrington Atlas of the Greek and Roman World η οποία είναι πανάκριβη (400 $) για αγορά αλλά ερευνούμε να την βρούμε ψηφιακά. όποιος γνωρίζει, μας ενημερώνει...

[πρώτη δημοσίευση 18.7.2018]

οι οδοί στον Πόντο κατά την Βυζαντινή περίοδο - #1

πρώτη δημοσίευση17.7.2018

➤ ένα ενδιαφέρον άρθρο από την Εγκυκλοπαίδεια του Π.Ε. αναλύει, περιγράφει τους δρόμους, τις στράτες επικοινωνίας του Πόντου
➤ το χωρίζει σε 4 ενότητες : θαλάσσιες οδοί, ποτάμιες οδοί, παραλιακές οδοί και τέλος, αυτό που για μας έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον, οδοί της ενδοχώρας
➤ σε αυτήν την ανάρτηση θα καλύψουμε τις τρεις πρώτες και θα ακολουθήσουν οι δρόμοι της ενδοχώρας
➤ θυμίζουμε τις δικές μας σχετικές αναρτήσεις οι οποίες βρίσκονται συγκεντρωμένες στην ετικέτα στράτες
➤ επίσης το άρθρο και τον χάρτη μας με τα μεγαλύτερα ποτάμια του Πόντου  εδώ

Ανδρέα Σπυράντη, λαογραφικά Σαντάς - #2 / οι στράτες

➤ το 2ο μέρος της ανάρτησης μας για το βιβλίο του Ανδρέα Σπυράντη, "λαογραφικά Σαντάς" - το πρώτο μέρος εδώ
➤ αφορά τις στράτες επικοινωνίας της Σάντας με την Τραπεζούντα.
➤ υπήρχαν τρεις στράτες. Η 1η μέσω Όλασας, η 2η μέσω Π. Σουμελά, Λιβερά, Τσεβιζλούκ και η 3η μέσω Σουρμένων
➤ ο χάρτης που ακολουθεί είναι μια εκτίμηση της διαδρομής της 1η και 2ης στράτας, βασιζόμενοι στους δρόμους που αποτυπώνει ο παλαιός (1941) χάρτης. Η 3η στράτα είναι κατά μήκος του Γιάμπολη που είναι εμφανής.
➤ δείτε επίσης την πτήση της Air Pontus για τον δρόμο των καραβανιών της περιοχής (Κερβάν Γιόλ) εδώ 

[πρώτη δημοσίευση Δεκέμβριος 2016]

Τραπεζούντα, το λιμάνι της Περσίας...

➤ από μια παλιά ανάρτηση μας ξεχωρίζουμε την αναφορά στις στράτες

➤ περιγράφεται αναλυτικά αυτή που ενώνει την Τραπεζούντα με τα Περσικά σύνορα και εξηγεί τους λόγους που ξεκίνησαν τις κατασκευές δρόμων από αυτήν "... ίνα εννοήση τις την σημασίαν της οδού ταύτης πρέπει να λάβη υπ' όψιν ότι η Τραπεζούς είναι λιμήν της Περσίας και της Ανατολικής Ασίας"

➤ από το βιβλίο του 1921 (ανατυπώθηκε το 1995) "Γεωγραφία της Μικράς Ασίας - Φυσική σύστασις της χώρας, πολιτική γεωγραφία, φυσικός πλούτος" του Παντελή Κοντογιάννη.