οδοιπορικό στον Πόντο, Αθανάσιου Ε. Καραθανάση - #1

πρώτη δημοσίευση 6.6.2020
πρώτο μέρος

➤ είναι ένα άρθρο που αναρτήθηκε κατά αποκλειστικότητα στο Pontos-News τον Αύγουστο του 2014

Ένα οδοιπορικό του Αθανάσιου Ε. Καραθανάση, Ομότιμου Καθηγητή του ΑΠΘ, στη Γη του Πόντου, σε ελληνικές πατρίδες με ένδοξο παρελθόν που γέννησαν και ανάθρεψαν άξιους ανθρώπους.

Πέρασαν πέντε χρόνια από την τελευταία φορά, που μαζί με φοιτητές και φίλους, επισκέφθηκα τον Πόντο και αντιλαμβάνεται κανείς την συγκίνηση όλων μας, Ποντίων και μη, καθώς βρισκόμαστε στην ακρώρεια αυτή της Ρωμηοσύνης που δοξάσθηκε από τα αρχαία χρόνια ως το 1922 με τον πολιτισμό και τους αγώνες των κατοίκων του, αλλά και που πάνω του αιμορραγεί χαίνουσα η πληγή του Ξεριζωμού. 

Πρώτος σταθμός αυτού του προσκυνήματός μας ήταν η Bolu, η Κλαυδιούπολη των Ελλήνων, που ένα πτωχό μουσείο δηλώνει την παρουσία Ελλήνων και Ρωμαίων σ’ αυτήν. Τίποτε το ιδιαίτερο, μόνο που η πόλη αυτή είναι κόμβος που οδηγεί ΒΑ στον Πόντο και ΝΑ στην Καππαδοκία. Κι ύστερα φθάσαμε στην Σαφράμπολη των Ελλήνων (Safranbolu), τα ημέτερα Ευχάιτα που μετονομάστηκαν στους βυζαντινούς καιρούς Θεοδωρούπολη, πόλη ευλογημένη από τον άγιο Θεόδωρο τον Στρατηλάτη, που μαρτύρησε εδώ τον 5ο αι. μ.Χ.

Η Σαφράμπολη

 Στην πόλη καλλιεργείται ο κρόκος (Safran), πρόσοδος σημαντική για την οικονομία της περιοχής, που σταδιακά έσωσε το όνομά του στην πόλη.

Στην Σαφράμπολη: «Μαμά, μαμά είμαι δίπλα στο σπίτι μας»

Η Σαφράμπολη ξεχωρίζει για την μοναδική της αρχιτεκτονική, καθώς τα σπίτια είναι φτιαγμένα από ξύλινο σκελετό με διαγώνια δοκάρια που εξωτερικά φέρουν επιχρίσματα. Η πόλη χωρίζεται στα δύο από ένα ρέμα και δεξιά είναι η κατ’ εξοχήν ελληνική συνοικία με τον ναό του Αγίου Στεφάνου, κτισμένο το 1850, και που σήμερα είναι τζαμί, το Ulu Camii. Ένας χότζας έκανε έρανο για τον ευπρεπισμό του. Του έδωσα μερικές τουρκικές λίρες όχι για το τζαμί, αλλά για τον Άγιο Στέφανο, γιατί αυτόν έβλεπα εκείνη την στιγμή. Απέναντι μεγαλοπρεπές υψώνεται το ελληνικό Αρρεναγωγείο, που σήμερα αναπαλαιώνεται. Ίσως γίνει ξενοδοχείο, γιατί η Σαφράμπολη ελκύει πολλούς επισκέπτες. Γύρω-γύρω σπίτια ρωμέικα, άλλα επισκευάζονται και άλλα καταρρέουν. Ξαφνικά είδα μια συνοδοιπόρο μας δακρυσμένη να καλεί με το κινητό της την γηραιά μητέρα της στην Έδεσσα – Μαμά, μαμά είμαι δίπλα στο σπίτι μας.

Το άκρο της Παφλαγονίας, η Κασταμονή

Αφήσαμε την Σαφράμπολη, και περνώντας από μέρη καταπράσινα φθάσαμε στην Κασταμονή, την πατρίδα των Κομνηνών και των Μεγαλοκομνηνών της Τραπεζούντος. Άραγε, όπως θέλει και λέγει η παράδοση, από εδώ καταγόταν ο ιδρυτής της αγιορείτικης μονής Κασταμονίτου; Αριστερά του δρόμου στον απέναντι υψηλό λόφο υψώνεται το κάστρο των Κομνηνών, που φύλαττε την πόλη αιώνες από τις επιδρομές των Σελτζούκων, των Περσών, και στο κέντρο το ρωμέικο σχολείο –η Παπαζόγλειος Σχολή– που στεγάζει, αν δεν σφάλλομαι, δημόσια υπηρεσία. Στην πλατεία της πόλης τον Αύγουστο του 1925 ο Μουσταφά Κεμάλ ζήτησε από τους Τούρκους να αλλάξουν τις συνήθεις, ως τότε, ενδυμασίες, όπως το φέσι, και να ακολουθήσουν του λοιπού τον ευρωπαϊκό τύπο ένδυσης. Στην ιστορία έμεινε η μέρα εκείνη ως «η Επανάσταση του καπέλλου»! Ως εδώ ήταν η Παφλαγονία.

Η Σινώπη και η Ιωνία των προγόνων τους

Το απόγευμα της 3ης Μαΐου 2014 φθάσαμε στην Σινώπη, που μας υποδέχθηκε με ένα ανοιξιάτικο ψιλόβροχο. Μπροστά μας ανοιγόταν ο Εύξεινος Πόντος, μόνος χωρίς κανένα πλεούμενο. Στην είσοδο της πόλης το άγαλμα του Διογένη, του φιλοσόφου, που τελευταία τοποθέτησαν οι τοπικοί άρχοντες τιμώντας την καταγωγή του από την πόλη που στανικώς κατέχουν. 

 Το άγαλμα του Διογένη στην είσοδο της Σινώπης

Πήραμε τον δρόμο για την ελληνική συνοικία και ιδού ενώπιόν μας το Αρρεναγωγείο, πού τίποτε δεν άλλαξε από τότε που το άφησαν οι ημέτεροι με την Συνθήκη της Λωζάννης για την Ανταλλαγή το 1923. Απέναντί του διαγώνια το Παρθεναγωγείο, αλλαγμένο μερικώς με τις προσθήκες που έκαμναν οι σημερινοί κάτοχοί του. Στην πλατεία καλαίσθητα αναπαλαιωμένο το Δημοτικό (;) Σχολείο των Ρωμηών, σήμερα το Δημαρχείο. Και τι δεν ηύραν οι Τούρκοι από τον πλούτο των ημετέρων σαν αυτοί έφυγαν διωγμένοι από την καταραμένη Ανταλλαγή, που μας επέβαλαν οι δυνατοί της Γης, και κυρίως τα δικά μας λάθη, το 1923… Κάτω στην παραλία τα ερείπια ενός σχεδόν κατεστραμμένου ναού τιμώντος την Θεοτόκο ή τον Αρχάγγελο Μιχαήλ. Φέτος δεν τα επισκεφθήκαμε. Είχε πια βραδιάσει. Το 2001 είχα κρατήσει κάποιες σημειώσεις, όπου έγραφα ότι ανιστορήθηκε ο ναός της Θεοτόκου από τον άρχοντα «κυρού κηρίακ(ος) ο Ρεήζις» αρχιερατεύοντος κυρ Εκλεκηήλ και ιερουργούντος κυρ Σταβριανός έτος ΑΧΜ (1640).

Σινώπη

Θυμήθηκα τούτα μόνον για την Σινώπη: ότι το 1710-11 ο Μ. Πέτρος της Ρωσίας, σκοπεύοντας να κατέλθει στα ζεστά νερά του Αιγαίου και να εκδιώξει τους Τούρκους, ζήτησε την βοήθεια των Σινωπέων, που ήσαν άριστοι ναυπηγοί, προκειμένου να φκιάξει ισχυρό στόλο, και αυτοί με το όραμα της ελευθερίας, τον βοήθησαν όσο μπορούσαν σ’ εκείνο τον άτυχο, για τον Μ. Πέτρο, ρωσοτουρκικό πόλεμο. Θυμήθηκα, ακόμη, ότι οι Σινωπείς μιλούσαν, και μιλούν ακόμη, ένα γλωσσικό ιδίωμα προσιδιάζον με την ιωνική διάλεκτο των Ιώνων Μιλησίων, που ίδρυσαν την Σινώπη τον 7ο αι. π.Χ. κατά τον μεγάλο Αποικισμό. Άλλωστε οι ποντιακές πόλεις ιδρύθηκαν από Ίωνες, ιστορικό γεγονός που δίδει το δικαίωμα στον γράφοντα αστειευόμενος, ενίοτε και στα σοβαρά, να λέγει στους αδελφούς Ποντίους, καθότι Ίων, ότι είναι πρόγονός τους, αυτός και οι λοιποί Ίωνες.

Ελληνική παρουσία παντού στην Κερασούντα

Πολύ αργά το βράδυ φθάσαμε στην Κερασούντα (Giresun), που άλλοι λέγουν ότι οφείλει το όνομά της στο κεράσι, που δοκίμασε ο Λούκουλος σαν κατέλαβε την πόλη το 69 π.Χ. και άλλοι στο σχήμα του κόλπου που μοιάζει με ους (αυτί). Καταμεσής στην θάλασσα, ίσαμε δύο μίλια από την ακτή, βρίσκεται ένα νησάκι, η αρχαία Αρητίας, όπου κατά την μυθολογία κατέφυγαν οι Στυμφαλίδες όρνιθες, όταν ο Ηρακλής τις έδιωξε από την Στυμφαλία λίμνη και που τις συνάντησαν οι Αργοναύτες του Ιάσονα. Πάνω σ’ αυτό το νησάκι ήταν ο ναός του Αγίου Φωκά που προστάτευε τους ναυτικούς, κτισμένος πάνω στα ερείπια αρχαίου ναού. Ο ναός μετά την Ανταλλαγή κατέρρευσε, αλλ’ αυτό δεν εμποδίζει τους Τούρκους να τον επισκέπτονται κάθε 20 Μαΐου. Στ’ αλήθεια η Κερασούντα είναι μια πανέμορφη πόλη χάρη σε όλα εκείνα που άφησαν οι ημέτεροι το 1923 και κυρίως χάρη στην πολυδημιουργικότητα του ισόβιου Δημάρχου της Γεωργίου Κωνσταντινίδου (1820-1903), στην έπαυλη του οποίου, από την οποία αγνάντευε τον Εύξεινο Πόντο και την πόλη του, στεγάζεται σήμερα το Πανεπιστήμιο της Κερασούντος. Στην παραλία, που τα τελευταία χρόνια διαπλατύνθηκε με επιχωματώσεις, δεσπόζει ο ναός του Αγίου Νικολάου, σήμερα Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης. Πίσω από τον ναό το Ελληνικό Παρθεναγωγείο. Αυτός ο περίλαμπρος ναός είναι γυμνωμένος από τοιχογραφίες, μόνος ψηλά ο Παντοκράτωρ. Στην αυλή ριγμένες αρχαιοελληνικές επιγραφές, σταυροί θυμίζουν την αρχέγονη ελληνική παρουσία, όπως και το αναπαλαιωμένο σπίτι του εφημερίου, καθώς συνήθιζαν να το έχουν οι παλαιότεροί μας δίπλα στην εκκλησία τους. 

Ο Ναός του Αγίου Νικολάου Κερασούντος

Στην συνοικία Ζεϊτενλίκ σπίτια ρωμέικα πανέμορφα, άλλα αναπαλαιωμένα, άλλα όπως ήταν όταν τα άφησαν οι ημέτεροι. Ανάμικτα συναισθήματα: άρα γε να έμειναν όπως τα αφήσαμε, γιατί τώρα αναπαλαιωμένα τίποτε δεν θυμίζει την ομορφιά τους. Χαμηλότερα προς την πλευρά του κόλπου το Ημιγυμνάσιό μας, τώρα Εμπορικό Λύκειο (Tigaret Lisesi). 

Άγαλμα για τον σφαγέα των Ποντίων Τοπάλ Οσμάν!

Πόσα υπέστη η πόλη από την θηριωδία του Τοπάλ Οσμάν, τον εκφραστή της Γενοκτονίας, που ρήμαξε τον Πόντο και που σήμερα ο σφαγέας αυτός τιμάται από τους συμπατριώτες του με πελώριο άγαλμά του. Όταν έφυγαν οι Κερασούντιοι Ρωμηοί το 1923 στην πόλη τους ήσαν 20.000, 7.000 Οθωμανοί και λοιποί Αρμένιοι. Θυμήθηκα ότι το 2009, σε μιαν άλλη επίσκεψή μου στον Πόντο, ο βαφτισιμιός μου Γιώργος Κουτσοκώστας τηλεφωνούσε στην Κερασούντια γιαγιά του να του πει πού ακριβώς ήταν το πατρικό της, μιας και η γιαγιά του τού είπε ότι ήταν πίσω από τον ναό του Αγίου Νικολάου. Σκέπτομαι αν η επόμενη γενιά θα πονά τόσο για τις χαμένες ή αλύτρωτες, αν θέλετε, πατρίδες. Καημένη Ρωμηοσύνη!

Επόμενος σταθμός στο ταξίδι στον Πόντο η Τρίπολη (Tirebolu), που έλαβε το όνομά της στην αρχαιότητα ακόμη από την συνένωση τριών πόλεων, ήτοι της Ισχουπόλεως, της Αργύριας και της Φιλοκάλειας. Μπρος στο λιμάνι ένα βυζαντινό φρούριο προστάτευε την πόλη που πριν την Ανταλλαγή το ρωμέικο στοιχείο γνώρισε το μαρτύριο του λευκού θανάτου, καθώς τον Ιανουάριο του 1917 εκατοντάδες Ρωμηοί οδηγήθηκαν σε αφιλόξενα μέρη. Όσοι επέζησαν επέστρεψαν στην πόλη τους, για να την εγκαταλείψουν οριστικά το 1923.

 Το κάστρο στην παραλία της Τριπόλεως

Οι Τριπολίτες φημίζονταν για τα πλούτη τους, λέγεται μάλιστα ότι αυτήν την αίσθηση υπεροχής μετέφεραν και με την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα. – Η ελληνική συνοικία ήταν στην ανηφόρα πάνω από τον κεντρικό δρόμο με σωζόμενα τα Μαυρίδεια Εκπαιδευτήρια και με εγκαταλελειμμένα τα περισσότερα Ρωμέικα σπίτια. Το 2009 συνάντησα Τούρκους φοιτητές της Αρχιτεκτονικής να τα μελετούν.

συνεχίζεται...