πολιορκία και άλωση της Τραπεζούντος - 15 Αυγούστου 1461

πρώτη δημοσίευση 15.8.2018

➤ στα περίπου τέσσερα χρόνια αυτής της σελίδας δεν αφιερώσαμε ούτε μια ανάρτηση για την αποφράδα ημέρα της 15.8.1461 γιατί είναι ότι πιο θλιβερό, ότι πιο σκοτεινό για τον Ποντιακό Ελληνισμό
➤ πριν από λίγο καιρό διαβάσαμε το εξαιρετικό βιβλίο της Αυγής Β. Παπάκου με τίτλο "Θεοδώρα, η Τραπεζούντια πριγκίπισσα". Είναι αυτή που εμπλέκεται σε κάποιο βαθμό με την κατάληψη της πόλης από τους αγαρηνούς. Θλίψη...
➤ παρακάτω αναρτούμε δύο σχετικά άρθρα που βρήκαμε στο δίκτυο
το πρώτο είναι του Διαμαντή Λαζαρίδη και το δεύτερο είναι από την σελίδα "πατρίδα μ' αραεύωσε σε"

1. Διαμαντής Λαζαρίδης

Μετά την Κωνσταντινούπολη.... η Τραπεζούντα
(Ο ρόλος του φιλοσόφου και πρωτοβεστιάριου Γεωργίου Αμιρούτζη...)

Οκτώ χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) και η Τραπεζούντα, το τελευταίο προπύργιο του Ελληνισμού στην Ανατολή, περιήλθε στην κυριαρχία των Τούρκων (1461).
Στην πρώτη περίπτωση η Πόλη αλώθηκε, ύστερα από γενναία αντίσταση των Ελλήνων με επικεφαλής τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ο οποίος έπεσε μαχόμενος στις επάλξεις.

Στη δεύτερη περίπτωση, η Τραπεζούντα, ύστερα από πολιορκία 40 ημερών και ενώ ο Αυτοκράτορας Δαβίδ ήταν αποφασισμένος να αμυνθεί μέχρις εσχάτων, ακολουθώντας το παράδειγμα του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, πείσθηκε τελικά, από τον πρωτοβεστιάριο (θησαυροφύλακα ), Γεώργιο Αμιρούτζη, να παραδώσει την πόλη στους Τούρκους, γιατί κάθε περαιτέρω αντίσταση ... ήταν μάταιη!
Για το ρόλο του Γεωργίου Αμιρούτζη στις διαπραγματεύσεις παράδοσης της Τραπεζούντας και για τον εν γένει "βίο και πολιτεία" του ανδρός, γράφτηκαν, από σύγχρονούς του συγγραφείς και αργότερα, στα νεότερα χρόνια, από διάφορους μελετητές, πολλά και αντιφατικά. Κάποια στοιχεία όμως είναι εκτός πάσης αμφισβητήσεως:

- Ο Αμιρούτζης διεξήγε τις διαπραγματεύσεις, για την παράδοση της Τραπεζούντας, με τον Μαχμούτ πασά (μεγάλο Βεζύρη και αρχηγό του τουρκικού Στόλου), με τον οποίο συνδεόταν συγγενικά, (ήταν ξαδέλφια πρώτου βαθμού, γιατί οι μητέρες τους ήταν αδελφές) και από τον οποίο δέχθηκε σημαντικά δώρα...

- Μετά την παράδοση της Τραπεζούντας, ο Δαβίδ με την οικογένειά του και άλλους αυλικούς, μαζί και ο Αμιρούτζης, οδηγήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και από εκεί στην Αδριανούπολη.

- Στις αρχές του 1463 η Θεοδώρα Μεγαλοκομνηνή, ανεψιά του Δαβίδ και σύζυγος του Uzun Hasan (Εμίρη των Ασπροπροβατάδων), ζήτησε, με γράμμα της, να της αποσταλεί στην Αμίδα (Ντιαρμπεκίρ) ένα από τα παιδιά του Δαβίδ ή ο ανεψιός του Αλέξιος, για να διαφυλαχτεί και ανατραφεί "βασιλικώς". Το γράμμα αυτό περιήλθε στα χέρια του Αμιρούτζη και παραδόθηκε, μέσω του εξαδέλφου του Μαχμούτ, στο Σουλτάνο...

-Το 1463 ο Δαβίδ μετήχθη στην Κωνσταντινούπολη και εκεί, αρνηθείς την εξώμοση του ενώπιον του Σουλτάνου, αποκεφαλίστηκε, αφού προηγουμένως είδε να σφάζονται οι τρείς γιοι του και ο ανεψιός του Αλέξιος (1η Νοεμ.1463 ).

- Οι δυο γιοί του Αμιρούτζη (Βασίλειος=Mehmet και Αλέξανδρος=Iskeder) μεταστράφηκαν στον Μουσουλμανισμό, Ο ίδιος βαθμιαίως εντάχθηκε στο περιβάλλον του Οθωμανού Σουλτάνου και έγινε στενός συνεργάτης του. Έγραψε μάλιστα και ποιήματα που εξυμνούσαν τον Μωάμεθ.

- Ο Αμιρούτζης έγινε αιτία να καθαιρεθεί ο τότε Πατριάρχης Ιωασάφ (1465-1466) και να "ρινοτομηθεί" ο εκκλησιάρχης Μανουήλ (ο μετέπειτα Πατριάρχης με το όνομα Μάξιμος Γ'), διότι δεν του δινόταν άδεια για να παντρευτεί την Αθηναία, χήρα του Δούκα της Αθήνας Φράνκο Ατζαγιόλι, τη γνωστή ως " Μουχλιώτισσα ", επειδή ήταν παντρεμένος.

- Ο Αμιρούτζης πέθανε το 1470 στην Κωνσταντινούπολη από συμφόρηση, ενώ έπαιζε τάβλι...

Οι απόψεις, αν τούρκευσε ή όχι ο Αμιρούτζης πολύ λίγη σημασία έχουν…

2. σελίδα "πατρίδα μ' αραεύωσε σε"

Η παράδοση της Τραπεζούντας

Η απρονοησία του Δαβίδ — να προκαλέσει το συγγενή του πλέον Ουζούν Χασάν να μεσολαβήσει στο σουλτάνο ώστε να τον απαλλάξει από τον ετήσιο φόρο — ερέθισε ακόμη περισσότερο τον Οθωμανό ηγεμόνα. Η διπλωματική απειρία του Ουζούν Χασάν επιτάχυνε την καταστροφή, γιατί ο ηγέτης των Ασπροπροβατάδων έδωσε εντολή στους απεσταλμένους του στο Μεχμέτ Β’ όχι μόνο να ζητήσουν να παύσει η πληρωμή φόρου υποτελείας από τον Τραπεζούντιο αυτοκράτορα, αλλά και να απαιτήσουν τα καθυστερημένα δώρα, τα οποία πριν από 50 χρόνια συνήθιζε να στέλνει κάθε χρόνο στους Ασπροπροβατάδες ηγεμόνες ο ομώνυμος πάππος του Οθωμανού σουλτάνου (Μεχμέτ Α’).

Όλο το χειμώνα ο σουλτάνος προετοιμαζόταν για την εκστρατεία εναντίον των κρατών της Β. Α. Μικράς Ασίας. Την άνοιξη 1461 είχε ήδη έτοιμα 300 πολεμικά πλοία, εκτός από τα άλλα βοηθητικά. Τα πληρώματά τους αποτελούσαν εύρωστοι, καλά οπλισμένοι και εμπειροπόλεμοι άνδρες, με επικεφαλής τους τον Κασίμ, διοικητή της Καλλιπόλεως, και τον Γιακούμπ. Ο λαμπρός αυτός στόλος ξεκίνησε από τις ακτές του Βοσπόρου προς τον Εύξεινον μέσα σε μία εορταστική ατμόσφαιρα επιδεικνύοντας επιβλητικά την ναυτική ισχύ των Τούρκων.

Στη συνέχεια, ο σουλτάνος με τα στρατεύματα του πέρασε τον Ελλήσποντο, τον Ιούνιο του 1461, και έφτασε στην Προύσα, όπου είχε δώσει εντολή να συγκεντρωθούν τα ασιατικά στρατεύματα. Το σύνολο των συγκεντρωμένων δυνάμεων, κατά τον Κριτόβουλο, έφθανε τους 60.000 ιππείς και τους 80.000 πεζούς. Μεγάλος φόβος κυρίευσε τότε τους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου και των ελευθέρων πόλεων του Ευξείνου, του Καφά, της Τραπεζούντας και της Σινώπης (σύμφωνα με το Δούκα). Ο πρώτος αντικειμενικός σκοπός της εκστρατείας ήταν η ωραία και πλούσια πόλη του Ευξείνου, η Σινώπη, περίφημο εξαγωγικό λιμάνι.

Ο σουλτάνος κατευθύνθηκε πρώτα νοτιοανατολικά και στρατοπέδευσε στην Άγκυρα, απ’ όπου παράγγειλε στον Ισφεντιάρογλου Ισμαΐλ μπέη ότι θέλει τη Σινώπη και ότι ως αντάλλαγμα θα του παραχωρούσε τη Φιλιππούπολη και την περιοχή της. Έπειτα προωθήθηκε προς την πόλη, κατέλαβε τον ισθμό της χερσονήσου, επάνω στην οποία είναι χτισμένη η Σινώπη, ενώ ο στόλος του απέλεισε τις παραλίες της περιοχής. Τα πράγματα ωστόσο δεν έφθασαν ως τη σύγκρουση, γιατί ο Ισμαΐλ βγήκε έξω, προσκύνησε το σουλτάνο και του παρέδωσε την πόλη δεχόμενος τα ανταλλάγματά του, παρόλο που διέθετε ισχυρό πυροβολικό και επαρκή φρουρά, η οποία θα μπορούσε να αποκρούσει για πολύ καιρό τις συνδυασμένες επιθέσεις του οθωμανικού στόλου και στρατού.

Στη συνέχεια ο σουλτάνος, αφού πρόσταξε τον στόλο του να κατευθυνθεί στην Τραπεζούντα, προωθήθηκε στο εσωτερικό της Αρμενίας, περνώντας με θαυμαστή ταχύτητα και αντοχή τα κακοτράχαλα περάσματα της ενδοχώρας. Ακολουθώντας έπειτα την οδό Αμάσειας— Σεβαστείας — Ερζερούμ σταμάτησε για να κυριεύσει το κάστρο Κοϊνλού/Κογιουνλού Χισάρ, στα ανατολικά της Τοκάτης. Ενώ προωθούνταν προς τα ανατολικά, προς το Ερζιτζάν, συνάντησε στο δρόμο τη μητέρα του Ουζούν Χασάν, την Σάρα Χατούν, η οποία ερχόταν με δώρα πολλά να τον προϋπαντήσει και να τον παρακαλέσει να θεωρήσει τον γιο της φίλο και σύμμαχο. Ο Μεχμέτ Β’ δέχτηκε, με τον όρο ο Ουζούν Χασάν να σταματήσει τις επιδρομές του εναντίον των οθωμανικών εδαφών και να διαλύσει τη συμμαχία του με τον Δαβίδ Μεγάλο Κομνηνό. Ωστόσο, για να εξασφαλίσει τη μελλοντική στάση του Τουρκομάνου ηγεμόνα πήρε μαζί του και τη Σάρα Χατούν. Έπειτα άρχισε να ανεβαίνει τις δύσβατες Ποντικές Άλπεις κατευθυνόμενος προς την Τραπεζούντα.

Στο μεταξύ, ο τουρκικός στόλος προερχόμενος από τη Σινώπη εμφανίστηκε τόσο αιφνίδια μπροστά στην Τραπεζούντα, ώστε ο Δαβίδ δεν πρόλαβε να συγκεντρώσει όλους τους άνδρες του μέσα στα τείχη της ούτε να εφοδιαστεί καλά με τρόφιμα. Οι Οθωμανοί επιπλέον αποβίβασαν 10.000, περίπου, άνδρες πολύ καλά εξοπλισμένους, οι οποίοι ανενόχλητοι λεηλάτησαν κι έκαψαν τα προάστια της πρωτεύουσας των Μεγάλων Κομνηνών. Οι Τραπεζούντιοι δοκίμασαν να τους αντιμετωπίσουν έξω από τα τείχη, αλλά οι υπέρτερες δυνάμεις των Τούρκων τους εξανάγκασαν να κλειστούν πάλι στην πόλη. Έτσι, η πρωτεύουσα αποκόπηκε από τα περίχωρα. Ωστόσο επί 28 ημέρες οι πολιορκημένοι επιχείρησαν πολλές αιφνιδιαστικές εξόδους και μάχονταν ηρωικά χωρίς να υστερούν καθόλου από τους εχθρούς σ’ αυτές τις μάχες. Ταυτόχρονα, οι αγρότες της γύρω υπαίθρου κατέβαιναν από τα υψώματα και επιτίθενταν εναντίον των Τούρκων, προξενώντας τους αισθητές απώλειες.

Η κατάσταση, όμως, άλλαξε, όταν ο σουλτάνος πέρασε με τις δυνάμεις του τις Ποντικές Άλπεις. Η σχετική είδηση φαίνεται ότι έφερε μεγάλη αναταραχή στην πόλη, προξενώντας επιπλέον κι ένα γενικό αίσθημα ηττοπάθειας. Έτσι, όταν ο Μεχμέτ Β’ στρατοπέδευσε στη θέση Σκυλολίμνη και ο ελληνοσερβικής καταγωγής αρνησίθρησκος Μαχμούτ πασάς, μεγάλος βεζίρης τότε των Οθωμανών, πρότεινε στο Δαβίδ την άμεση παράδοση, ο αυτοκράτορας φάνηκε διατεθειμένος να δεχθεί τους όρους του. Στη διαμόρφωση του σχετικού ψυχολογικού κλίματος φαίνεται ότι συνέβαλε κατά πολύ και ο πρωτοβεστιάριος του Δαβίδ, φιλόσοφος Γεώργιος Αμιρούτσης, ένας από τους καιροσκόπους της μεταβατικής εκείνης περιόδου.

Έτσι, κατά τα μέσα Αυγούστου του 1461, έπαψε να υφίσταται και το τελευταίο ελεύθερο τμήμα του ελληνισμού, την πτώση του οποίου θρήνησε ποικιλότροπα ο λαός του Πόντου.

Η αναγγελία των αποτελεσμάτων της εκστρατείας του Μεχμέτ Β’ έφτασε τον Οκτώβριο Πρώτα στη Βενετία και κατόπιν στα άλλα μεγάλα κράτη της Ευρώπης, προκαλώντας μεγάλη συγκίνηση και ζυμώσεις.

Η παράδοση της Τραπεζούντας ωστόσο δεν εξασφάλισε ούτε την αυτοκρατορική οικογένεια ούτε τους κατοίκους της πόλης από τις καταπιέσεις, τις λεηλασίες και τα άλλα δεινά της αλώσεως.

Ο Δαβίδ, με τα μέλη της οικογένειάς του κι όσους θησαυρούς είχε περισώσει, με τους υπηρέτες και ορισμένους των εν δυνάμει όντων διατάσσεται να επιβιβαστεί σε τουρκικές γαλέρες, που τον μετέφεραν στην Πόλη. Από εκεί, ο πρώην αυτοκράτορας οδηγείται στην Αδριανούπολη. Ο Μεχμέτ Β’ είχε παραχωρήσει στο Δαβίδ ορισμένα κτήματα προς το Στρυμώνα, κοντά στις Σέρρες, που του απέφεραν ετήσιο εισόδημα 300.000 οθωμανικά άσπρα. Ωστόσο, ο Μεγάλος Κομνηνός με την υποταγή του δεν παρέτεινε την ζωή του παρά μόνο για δύο χρόνια. Στις 23 Μαρτίου του 1463, ημέρα Σάββατο, φυλακίζεται μαζί με άλλα μέλη της οικογένειάς του στον πύργο της Αδριανουπόλεως, κατόπιν μεταφέρεται στο Επταπύργιο της Κωνσταντινουπόλεως και τη νύχτα της 1ης Νοεμβρίου του 1463 αποκεφαλίζεται μαζί με τρία από τα παιδιά του και τον ανεψιό του Αλέξιο. Τα πτώματά τους ρίχνονται έξω από τα τείχη. Γλίτωσαν μόνο ο μικρότερος γιος του, Γεώργιος, ηλικίας 3 ετών, που τον είχαν εξισλαμίσει, η κόρη του Άννα, που προοριζόταν για το σουλτανικό χαρέμι, και η σύζυγός του, Ελένη. Η τραγική βασίλισσα είχε την αντοχή να θάψει μόνη, με τα ίδια τα χέρια της τους νεκρούς της και έπειτα ντύθηκε το μοναχικό ένδυμα και πέρασε τις τελευταίες της ημέρες σε μια αχυρένια καλύβα.

Αιτία του ομαδικού αυτού φόνου ήταν, λέγεται, η γνήσια ή πλαστή επιστολή της Θεοδώρας Μ. Κομνηνής (Δέσποινας Χατούν), συζύγου του Ουζούν Χασάν, η οποία παρακινούσε τον Δαβίδ να στείλει ένα γιο του (ή τον Αλέξιο, γιο του Αλέξανδρου Κομνηνού), στην αυλή της, για να τον αναθρέψει.

Ίσως τότε πολλοί Τραπεζούντιοι ευγενείς εγκαταλείποντας την Αδριανούπολη ήρθαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου θα τους δούμε αργότερα να αναμειγνύονται στα εσωτερικά του Πατριαρχείου και να επιβάλλονται στην μεταβυζαντινή κοινωνία. Οι παραδόσεις που σχετίζονται με την καταφυγή κάποιων Κομνηνών στη Μάνη, δεν φαίνεται να είναι απόλυτα αβάσιμες, όπως υποστηρίζει ο Miller (στο βιβλίο του «Trebizond»), καθώς και όσα έχουν γραφεί για την διασπορά των Τραπεζούντιων ευγενών στο Αιγαίο, την Πελοπόννησο, την Ιταλία και αλλού (Σ. Ιωαννίδης), αν ληφθεί υπόψη ότι οι Βενετοί είχαν αντιπρόσωπό τους την Τραπεζούντα και στα 1363 ήδη είχαν επιτρέψει την εγκατάσταση αρμενικών οικογενειών στην Κρήτη και τη Μεθώνη και ότι στα 1414 κιόλας είχαν δεχθεί την εγκατάσταση, στην Κρήτη ή την Εύβοια, 80 οικογενειών από την Τραπεζούντα, τη Σεβάστεια και από διάφορα άλλα μέρη του Πόντου.