παραλία Εύξεινου Πόντου : αλησμόνητες πατρίδες

➤ άρθρο εφημερίδας ΕΘΝΟΣ της 22.3.2010

πρώτη δημοσίευση Φεβρουάριος 2015
 
Παραλία Εύξεινου Πόντου: Αλησμόνητες πατρίδες. Για πολλούς συμπατριώτες μας ένα οδοιπορικό στα παράλια του Εύξεινου Πόντου αποτελεί ένα σεργιάνι μνήμης σε πατρίδες που μπορεί να είναι πια σβησμένες από τους χάρτες, αλλά παραμένουν ζωντανές στις καρδιές τους. 

Η παρουσία των Ελλήνων στην περιοχή του Πόντου χρονολογείται από την αρχαιότητα. Αφού εξερεύνησαν πρώτα διεξοδικά το Αιγαίο, οι Έλληνες θαλασσοπόροι ξεκίνησαν να κατακτήσουν την αφιλόξενη και γεμάτη τρομερούς κινδύνους θάλασσα του "Άξενου" Πόντου. Και κατάφεραν τελικά να δαμάσουν την κλειστή υδάτινη λεκάνη του Πόντου, που έγινε μια θάλασσα φιλόξενη, "Εύξεινος" και ελληνική. 

Το εσωτερικό του αυτοκρατορικού ναού της Αγίας Σοφίας
της Τραπεζούντας. Οι αγιογραφίες που υπάρχουν
έχουν ιδιαίτερη θρησκευτική και καλλιτεχνική αξία.

Οι εύφορες παράλιες περιοχές του Eύξεινου Πόντου γέμισαν σταδιακά μ’ ελληνικές αποικίες, που διατήρησαν σε μεγάλο βαθμό αναλλοίωτα τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις και τους θεσμούς που είχαν φέρει οι άποικοι από τη μητρόπολη. Στο πέρασμα των αιώνων, οι παραθαλάσσιες πολιτείες του Πόντου εξελίχθηκαν σε πολυάνθρωπα και ισχυρά κέντρα.
Σήμερα, 86 χρόνια μετά τον οριστικό ξεριζωμό του Ποντιακού Ελληνισμού από τις πατρογονικές εστίες, στις παλιές ελληνικές γειτονιές της Σινώπης, της Σαμψούντας και της Τραπεζούντας, τα γερασμένα νεοκλασικά αρχοντικά, τα ιστορικά κτίσματα και οι μισογκρεμισμένες χριστιανικές εκκλησίες στέκουν βουβοί μάρτυρες του ένδοξου παρελθόντος, "δείχνοντας" με περηφάνια την καταγωγή τους.
Πολλοί είναι οι τοπικοί μύθοι και οι θρύλοι, λίγοι οι ντόπιοι που μιλούν την ποντιακή διάλεκτο. Σε πείσμα όμως του χρόνου και της λήθης, τα ίχνη, τα χρώματα και τα αρώματα -τα ελληνικά- ανιχνεύονται ακόμη έντονα στις γειτονιές του Πόντου.

Ο αποικισμός του Εύξεινου Πόντου

Ένας από τους πολλούς παραθαλάσσιους οικισμούς
που υπάρχουν πάνω στη διαδρομή Σινώπη-Σαμψούντα

Από τον μύθο του Φρίξου και της Έλλης, τους άθλους του Ηρακλή, τον μύθο του Προμηθέα, τις Αμαζόνες και την Αργοναυτική εκστρατεία, συμπεραίνουμε ότι η λεκάνη του Εύξεινου Πόντου από αρχαιοτάτων χρόνων είχε προσελκύσει το ενδιαφέρον των Ελλήνων. Σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς-ερευνητές, οι αρχαίοι Έλληνες ταξίδεψαν εδώ για πρώτη φορά γύρω στα 1400 π.Χ. Η Σινώπη, κτισμένη πάνω σε μια στενόμακρη χερσόνησο, ήταν η πρώτη ελληνική αποικία που ιδρύθηκε (αρχές του 8ου π. Χ.αιώνα) στα τουρκικά παράλια του Εύξεινου Πόντου από τους Ίωνες της Μιλήτου. H Σινώπη με τη σειρά της ίδρυσε την Τραπεζούντα (756 π.Χ.) και αποτέλεσε τη μητρόπολη των άλλων ελληνικών πόλεων στις ακτές του Εύξεινου Πόντου (Κερασούς, Κοτύωρα, Αμισός-Σαμψούντα, Κρώμνα, Οινόη, Βαθύς Λιμήν). 

Τόπος φορτωμένος με μνήμες και ιστορία
Ως "πόρτα εισόδου" στον γεωγραφικό χώρο του παράκτιου Πόντου επιλέξτε τη Σινώπη (Sinop), 460 χλμ. βορειοανατολικά της πρωτεύουσας Άγκυρας. Η αρχαία πόλη της Σινώπης ήταν η πρώτη ελληνική αποικία του "Άξενου Πόντου" που ίδρυσαν οι Ίωνες Μιλήσιοι. Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο αργοναύτης Αυτόλυκος υπήρξε οικιστής της πόλης και το όνομά της το χρωστάει σε μια από τις βασίλισσες των Αμαζόνων.

Η Κερασούντα χρωστάει το όνομά της στα εύγευστα
κεράσια που παράγει. Θα το διαπιστώσετε
με μια επίσκεψη στην υπαίθρια αγορά της πόλης

Η σπουδαία γεωπολιτική θέση, η οικονομική άνθηση και η πολιτιστική ακτινοβολία της, ανέδειξαν σταδιακά τη Σινώπη στην ισχυρότερη πόλη-λιμάνι του Εύξεινου Πόντου.
Μέχρι τον 19ο αιώνα, η Σινώπη ήταν το σημαντικότερο λιμάνι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στη Μαύρη Θάλασσα, ρόλο που επωμίσθηκε στη συνέχεια η γειτονική Τραπεζούντα.
Μια αρκετά δραστήρια και ακμάζουσα ελληνική κοινότητα που αριθμούσε περί τους 5.000 Ελληνες (σε σύνολο 14.000 κατοίκων της πόλης) υπήρχε εδώ στη Σινώπη μέχρι το 1923.
Χρέη συνδετικού κρίκου ανάμεσα στο ένδοξο μακρινό παρελθόν και στο άχρωμο αστικό παρόν της Σινώπης εκτελούν τα παλαιά προστατευτικά τείχη της πόλης που ορθώνονται στον χώρο του λιμανιού. 

Στον χώρο του λιμανιού της Σινώπης.
Μέχρι τον 19ο αιώνα ήταν το σημαντικότερο λιμάνι
της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στη Μαύρη Θάλασσα

Μια βόλτα στην προκυμαία και στα σοκάκια γύρω από τα τείχη, μια επίσκεψη στο Αρχαιολογικό και Εθνολογικό μουσείο και μια περιπλάνηση στα όρια της παλαιάς ελληνικής συνοικίας θα είναι τα πρώτα σας βήματα στη γνωριμία σας με τη γενέτειρα του κορυφαίου των κυνικών φιλοσόφων, Διογένη. 

Η γενοκτονία των Ποντίων

Τα παλιά προστατευτικά τείχη της Σινώπης
είναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα
στο παρελθόν και στο παρόν της πόλης

Η κήρυξη της γενικής επιστράτευσης του 1914 αποτέλεσε την αφετηρία για την εξολόθρευση του ποντιακού Ελληνισμού. Χιλιάδες Έλληνες-χριστιανοί, που υποχρεώθηκαν να στελεχώσουν τα διαβόητα τάγματα εργασίας, εκτοπίστηκαν στα βάθη της Ανατολής, όπου και πέθαναν κάτω από απάνθρωπες συνθήκες αιχμαλωσίας. Στα χρόνια που ακολούθησαν (1916-1918), η ίδια τύχη περίμενε το σύνολο σχεδόν του χριστιανικού πληθυσμού των περιφερειών της Σαμψούντας, της Κερασούντας, της Τρίπολης, της Τραπεζούντας, καθώς και αρκετών ορεινών περιοχών του Δυτικού Πόντου. Η αποβίβαση του Κεμάλ Ατατούρκ στη Σαμψούντα (19.5.1919) σηματοδότησε την αρχή του τέλους για τον Ελληνισμό του Πόντου. Μέσα στα επόμενα τέσσερα χρόνια, η τρισχιλιετής παρουσία του ελληνικού στοιχείου στον μακρινό Πόντο ξεριζώθηκε με τραγικό τρόπο. Βασανιστήρια, εκτελέσεις, εξορία και ξενιτεμός περίμεναν τον δοκιμαζόμενο ποντιακό ελληνισμό, που πήρε τον δρόμο προς την Ελλάδα. Η γενοκτονία των Ποντίων αναγνωρίστηκε ομόφωνα από τη Βουλή των Ελλήνων -με 70 χρόνια καθυστέρησης- το 1994 και η 19η Μαΐου καθιερώθηκε ως Ημέρα Μνήμης. 

Ίχνη του παρελθόντος στη Σαμψούντα

Αρχοντικό των αρχών του 20ου αιώνα στις άνω
(ελληνικές) γειτονιές της Τραπεζούντας

Συνεχίστε την παρευξείνια πορεία σας με επόμενο προορισμό τη Σαμψούντα, 170 χλμ. ανατολικά. Ο δρόμος από τη Σινώπη έως την Τραπεζούντα είναι αρκετά ξεκούραστος και διατρέχει όλο το μήκος των ακτών της Βορειοανατολικής Τουρκίας. Κατά παράδοξο όμως τρόπο, τα θέλγητρα της τοπικής φύσης είναι κρυμμένα στα βουνά του Πόντου και όχι στις παραθαλάσσιες εκτάσεις. Γιατί η παρευξείνια ακτογραμμή, με μικρές απότομες παραλίες, βραχώδεις ορμίσκους και κρύα νερά, δεν αποτελεί την ιδανικότερη πρόταση για τους λάτρεις της θάλασσας.

Η ακμάζουσα ελληνική κοινότητα που υπήρχε στη Σαμψούντα (η αρχαία Αμισός) στις αρχές του 20ούαιώνα είχε αναπτύξει πολυδιάστατη δράση και επηρέαζε την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή της πόλης.

Ο αυτοκρατορικός ναός της Αγίας Σοφίας της Τραπεζούντας
είναι ένα από τα λίγα χριστιανικά μνημεία
της πόλης που γλίτωσαν από την καταστροφή

Οι Έλληνες έλεγχαν το 60-70% της τοπικής οικονομικής και εμπορικής δραστηριότητας, συμμετείχαν ενεργά στη διοίκηση της πόλης και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της ελληνικής κοινότητας αποτελούσαν σημείο αναφοράς.

Μαρτυρίες της ελληνικής παρουσίας από την παλιότερη εποχή υπάρχουν ελάχιστες. Ο μητροπολιτικός ναός της Αγίας Τριάδας, το καμάρι των Ελλήνων της Σαμψούντας, έχει προ πολλού κατεδαφιστεί, ενώ κάποια νεοκλασικά κτίρια των αρχών του 20ού αιώνα (ήταν πιθανότατα ιδιοκτησίας Ελλήνων ή Αρμένιων εμπόρων) ασφυκτιούν ανάμεσα στις ομοιόμορφες, άχαρες πολυκατοικίες της σύγχρονης Σαμψούντας.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα στοιχεία που αποτυπώνουν τα οικονομικά και πληθυσμιακά μεγέθη της Σαμψούντας από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα έως το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα. Συγκεκριμένα, το 1860 η Σαμψούντα φιλοξενούσε περί τους 3.000 κατοίκους, από τους οποίους οι 800 ήταν Έλληνες και οι υπόλοιποι Τούρκοι.

Έξι δεκαετίες αργότερα, η Σαμψούντα αριθμούσε 35.000 κατοίκους, από τους οποίους οι 18.400 ήταν Έλληνες, οι 14.500 Τούρκοι, οι 2.300 Αρμένιοι, οι 500 Ευρωπαίοι και οι 400 Πέρσες. Το 1896, στα δύο σχολεία της ελληνικής κοινότητας της Σαμψούντας φοιτούσαν 650 μαθητές και δίδασκαν 17 εκπαιδευτικοί. 

Η Μονή της Παναγίας Σουμελά βρίσκεται 46 χλμ.
νότια της Τραπεζούντας και αποτελεί
το σπουδαιότερο χριστιανικό μνημείο του Πόντου

Το 1910, στη Σαμψούντα υπήρχε ένα νηπιαγωγείο, ένα Παρθεναγωγείο με 11 τάξεις και δύο Αρρεναγωγεία με 11 τάξεις, όπου φοιτούσαν συνολικά 1.265 μαθητές και δίδασκαν 21 εκπαιδευτικοί. 

Τραπεζούντα: Η βασιλίς του Εύξεινου
Οι πόλεις Terme, Ordu, Giresun και Tirebolu παρεμβάλλονται στον παράκτιο οδικό άξονα από τη Σαμψούντα στην Τραπεζούντα (328 χλμ.). Πρόκειται για παραθαλάσσια αστικά κέντρα που έλκουν την καταγωγή τους απευθείας από τις αρχαίες ελληνικές αποικίες (Terme/Θεμίσκυρα, Ordu/ Κοτύωρα, Giresun/Κερασούντα, Tirebolu/Τρίπολη).

Στη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου, η Τραπεζούντα ήταν από τις σημαντικότερες πόλεις του Πόντου, ενώ κατά τον 10ο αιώνα αναφέρεται ως η "Βασιλίς των πόλεων" του Εύξεινου. Για δυόμισι αιώνες περίπου, ως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών, η Τραπεζούντα διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο, όχι μόνο ως πολιτική δύναμη αλλά κυρίως ως οικονομικό, εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο. Με την άλωσή της από τους Τούρκους (1461), γύρισε οριστικά σελίδα στην ιστορία της.

Τα αξιοθέατα που κρύβει σήμερα η Τραπεζούντα, μια σύγχρονη μητρόπολη των τουρκικών ακτών του Εύξεινου Πόντου, είναι πολλά και ενδιαφέροντα. Ο αυτοκρατορικός ναός της Αγίας Σοφίας με τις υπέροχες τοιχογραφίες, τα τείχη των Κομνηνών στην παλαιά πόλη, η νεοκλασική έπαυλη του τραπεζίτη Κωνσταντίνου Καπαγιαννίδη (Αρχοντικό Ατατούρκ) και ο ναός της Θεοτόκου της Χρυσοκεφάλου (Τέμενος του Πορθητή) είναι τα μνημεία που άντεξαν στη φθορά του χρόνου και την καταστροφή.

Αυτό, ωστόσο, που θα χαραχτεί ανεξίτηλα στη μνήμη σας είναι το Μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά, 46 χλμ. νότια. Κτισμένο σαν αετοφωλιά στην απότομη πλαγιά του όρους Μελά και περιτριγυρισμένο από έναν αδιαπέραστο δασώδη μανδύα, αποτελεί αναμφίβολα το σπουδαιότερο θρησκευτικό προσκύνημα του Πόντου.

Την ορθόδοξη μοναστική παράδοση του Πόντου «μοιράζονται» επίσης δύο ακόμη μονές. Το κοντινό μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Βαζελώνος είναι το παλαιότερο στον Πόντο και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας. Χτισμένο σε υψόμετρο 1.500 μ., σήμερα είναι ερειπωμένο και οι εσωτερικοί χώροι έχουν καταστραφεί μαζί με τις πολύτιμες τοιχογραφίες που υπήρχαν. Ιδια εικόνα εγκατάλειψης και καταστροφής παρουσιάζει όμως και η Μονή του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα (κτισμένη το 752 μ.Χ.), που δεσπόζει στο όρος Πυργί Τραπεζούντας. 

Η Μονή της Παναγιάς Σουμελά
Η Μονή της Παναγίας Σουμελά ιδρύθηκε τον 4ο μ.Χ. αιώνα από τους μοναχούς Βαρνάβα και Σωφρόνιο, στο σημείο που βρέθηκε η αγιογραφημένη από τον Απόστολο Λουκά εικόνα της Παναγίας. Επί 16 αιώνες η μονή του Πόντου ήταν θεματοφύλακας της ελληνικής γλώσσας και της Ορθοδοξίας, αναζωπυρώνοντας σε κάθε δύσκολη ιστορική στιγμή την εθνική και θρησκευτική συνείδηση των πιστών. Το 1923, η μονή Σουμελά λεηλατήθηκε, κάηκε και εγκαταλείφθηκε. Το 1938, ο μοναχός Αμβρόσιος ο Σουμελιώτης επέστρεψε στη μονή και μετέφερε στην Ελλάδα, μαζί με ορισμένα ιερά κειμήλια της μονής, και την κρυμμένη εικόνα της Παναγίας, η οποία τοποθετήθηκε στη ομώνυμη Μονή της Παναγίας που χτίστηκε το 1951 στην Καστανιά Ημαθίας. Το κύριο μέρος του μοναστηριού απαρτίζουν ο ξενώνας, η ιερή σπηλιά με τις αγιογραφίες, η πηγή με το Αγίασμα, το κωδωνοστάσιο και τα εννιά παρεκκλήσια.

Όλα τα κτίσματα της μονής βρίσκονται, δυστυχώς, σε θλιβερή κατάσταση εξαιτίας των βανδαλισμών που έχουν προκληθεί, ενώ πολλές από τις υπέροχες αγιογραφίες έχουν υποστεί ανεπανόρθωτες φθορές. Τα τελευταία χρόνια έχουν ξεκινήσει εργασίες αποκατάστασης και αναστήλωσης της μονής. Βρίσκεται 46 χλμ. νότια της Τραπεζούντας και 17 χλμ. από την κωμόπολη Macka. Είναι κτισμένη μέσα στα όρια του Altindere Valley National Park. Είναι ανοικτή καθημερινά από 9 π.μ. - 6 μ.μ. (το διάστημα από Ιούνιο - Αύγουστο) και από 9 π.μ. - 4 μ.μ. (το διάστημα από Σεπτέμβριο - Μάιο). Η είσοδος στον χώρο της μονής, όπως και στον εθνικό δρυμό που βρίσκεται το μοναστήρι, έχει εισιτήριο.

FAST INFO

Ταξιδιωτικοί οδηγοί
Oι πληρέστεροι και πιο έγκυροι ταξιδιωτικοί οδηγοί για την περιοχή του Πόντου είναι οι: "Δυτικός Πόντος, Βιθυ­νία-Παφλαγο­νία" & "Ανατο­λικός Πόντος" του Σ. Καλε­ντερίδη, από τις εκδόσεις ΙΝFOΓΝΩΜΩΝ.

Απαραίτητα έγγραφα
Για να ταξιδέψετε στην Τουρκία με το δικό σας όχημα, εκτός από το διαβατήριό σας (ή την αστυνομική ταυτότητα με τους λατινικούς χαρακτήρες) θα χρειαστείτε την άδεια κυκλοφορίας και την πράσινη κάρτα ασφάλισης του οχήματος.

Φωτογραφίες
Την καλύτερη πανοραμική φωτογραφία της Κερασούντας μπορείτε να την τραβήξετε από την κορυφή του ερειπωμένου βυζαντινού κάστρου (Giresun Kalesi), στο πάρκο με το μνημείο του Τοπάλ Οσμάν.

Πλοίο-μνημείο
Στο σημείο που αποβιβάστηκε ο Ατατούρκ το 1919 στη Σαμψούντα βρίσκεται παροπλισμένο το πλοίο που τον είχε μεταφέρει εκεί. Στον ίδιο χώρο υπάρχει επίσης ένα άγαλμα του Τούρκου ηγέτη. 

ΔΙΑΜΟΝΗ

Σινώπη
Συστήνεται το «Denizci Otel» (0368 260 5934), το «Otel Sari Kadir» (0368 260 1544) και το «Meral Otel» (0368 261 3100).

Σαμψούντα
Στο «Samsun Park Otel» (0362 435 0095), στο «North Point Hotel» (0362 435 9595) και στο «Vidinli Oteli» (0362 431 6050).

Τραπεζούντα
Στο «Usta Park Hotel» (0462 326 5700, www.ustaparkhotel.com ), στο «Οtel Sagi­roglu» (0462 323 2899) και στο «Zorlu Grand Hotel» (0462 326 84000, www.zorlugrand.com ).

ΦΑΓΗΤΟ
Ο Εύξεινος Πόντος προσφέρει μεγάλη ποικιλία σε ψάρια και θαλασσινά.

Σινώπη
Συστήνεται το εστιατόριο «Yali Kahvesi» και το «Sinop Sofrasi»

Σαμψούντα
Προτιμήστε το «Sila» και το «Demir­cio­glu Balik».

Τραπεζούντα
Δειπνήστε στο «Fevzi Hoca Balik Kofte» και στο «Bras­serie Pera».

Κωνσταντίνος Μητσάκης